Η “ανατομία” της woke κουλτούρας… από πού ξεκίνησε τελικά και γιατί διχάζει αντί να ενώνει

Κάποιοι την υπερθεματίζουν και άλλοι την ενοχοποιούν. Κάποιοι τη «μεταφράζουν» κοινωνικά ενώ άλλοι πολιτικά. Τι είναι όμως πραγματικά η woke κουλτούρα και με ποια μορφή εντοπίζεται σε κάθε χώρα της Δύσης; Η σχολή σκέψης που αναπτύχθηκε στην αφροαμερικανική κοινότητα για να εκφράσει την επαγρύπνηση εναντίον φυλετικών προκαταλήψεων και διακρίσεων έχει βρεθεί στο επίκεντρο έντονων αντιπαραθέσεων.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

Τι είναι όμως στην ουσία της η woke κουλτούρα; Σπάει τα παλαιά στερεότυπα ή απλώς τα αντικαθιστά με νέα, εξίσου «ρατσιστικά»;

Η απαρχή του όρου

Μαζί με την «πολιτική ορθότητα», δημιουργεί ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον ή τουλάχιστον εντελώς διαφορετικό από αυτό που ήξεραν οι άνω των 35 – 40 ετών, στους χώρους εργασίας, αλλά και στην καθημερινότητα.

Μπορεί ο όρος να έχει κυριαρχήσει στη δημόσια σφαίρα αλλά η ιστορία του είναι μακρά και οι ρίζες του βρίσκονται στο κίνημα κατά των φυλετικών διακρίσεων στην Αμερική. Η πρώτη φορά που αναφέρθηκε στον Τύπο ήταν το 1962, σε ένα άρθρο του συγγραφέα Ουίλιαμ Μέλβιν Κέλι, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό των New York Times, αλλά φαίνεται να χρησιμοποιούνταν και νωρίτερα από μέλη του κινήματος. Το 1938, ο Αφροαμερικανός τραγουδιστής Λιντ Μπέλι είχε χρησιμοποιήσει τη φράση «stay woke» σε ένα τραγούδι που μιλούσε για μαύρους εφήβους που είχαν κατηγορηθεί ψευδώς για τον βιασμό δύο λευκών γυναικών στην Αλαμπάμα το 1931.

Σημείο καμπής ήταν η δεκαετία του 90, όταν οι φιλελεύθερες ελίτ, αρχικά στις ΗΠΑ και στη συνέχεια στην Ευρώπη, μαζί με ένα μεγάλο μέρος της Αριστεράς, υιοθέτησαν την ατζέντα των έμφυλων, φυλετικών και μειονοτικών δικαιωμάτων. Φιλελευθερισμός και Aριστερά ερχόντουσαν την εποχή εκείνη αντιμέτωποι με το αξιακό κενό που προκάλεσε η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ο φιλελευθερισμός στερήθηκε τον αντίπαλό του, τον κομμουνισμό ως εχθρό της ελευθερίας, και η Αριστερά μπορούσε με μεγαλύτερη δυσκολία πλέον να αναφέρεται στο ιδανικό της ισότητας. Οι δύο πολιτικοί χώροι συνέκλιναν στην υπεράσπιση των έμφυλων και μειονοτικών δικαιωμάτων, στην οποία είδαν έναν τρόπο ανανέωσης της ηθικής και ιδεολογικής τους ταυτότητας.

Ωστόσο, ο όρος αναβίωσε το 2014, με ένα νέο «κύμα» υποστηρικτών να εμφανίζεται κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων στο Φέργκιουσον των ΗΠΑ και διαδόθηκε από τους ακτιβιστές της οργάνωσης Black Lives Matter (BLM). Στόχος της, να ευαισθητοποιήσουν την κοινή γνώμη για τη συμπεριφορά των αστυνομικών δυνάμεων απέναντι στους Αφροαμερικανούς με τον πρώτο δίαυλο ανάπτυξης να είναι το Twitter, ενώ «αγκαλιάστηκε» με ιδιαίτερη θέρμη τόσο από τη γενιά των millennials όσο και από τη Generation Z.

Στην Ελλάδα, ο όρος εμφανίζεται τις περισσότερες φορές επίσης ως αντικείμενο σφοδρής δεξιόστροφης κριτικής και λιγότερο ως κοινωνικοπολιτικό επιδιωκόμενο, συγκεφαλαιώνει δηλαδή μια κριτική στάση έναντι της πολυπολιτισμικότητας, επινοώντας έναν ολοποιημένο «εχθρό», ο οποίος ωστόσο δεν εμφανίζεται συγκροτημένος παρά σποραδικά.

Τα «θύματα», οι φανατικοί υποστηρικτές και οι ορκισμένοι πολέμιοι

«Έχει αρχίσει να γίνεται κατανοητό ότι το φαινόμενο, έτσι όπως περιγράφεται και αναλύεται σε άλλες χώρες, δεν αφορά άμεσα την ελληνική κοινωνία», λέει στην «Κ» ο Βασίλης Βαμβακάς, καθηγητής Κοινωνιολογίας της Επικοινωνίας στο ΑΠΘ. «Το βιώνουμε εξ αντανακλάσεως», συμπληρώνει, «μέσω παγκοσμιοποίησης όλα αυτά τα βιώνουμε σαν να είναι δικά μας, χωρίς αυτό να ισχύει απολύτως».

Η καλοκαιρινή διαμάχη για τον σεξισμό του Μ. Καραγάτση ήταν αποτέλεσμα της woke κουλτούρας, υπογραμμίζει, αλλά ακόμη και σε αυτή την περίπτωση έγινε απλά ένας δημόσιος διάλογος πάνω στο ζήτημα.

Από την άλλη, σε πανεπιστήμια παγκοσμίως, απαιτούν την κατάργηση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας του Πλάτωνα αλλά και του Σαίξπηρ, διότι «προωθούν τον ρατσισμό, τη λευκή υπεροχή και την πατριαρχία».

Στις ΗΠΑ πανεπιστήμια καλούνται να διαγράψουν τον Πλάτωνα από τη διδακτέα ύλη τους αλλά ακόμη και σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης ή καλύτερα οι δάσκαλοί τους βρίσκονται αντιμέτωποι με επιθετικές συμπεριφορές γιατί διάβασαν στην τάξη την… «Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων».

Η Βάσω Κιντή, ομότιμη καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Επιστήμης και Αναλυτικής Φιλοσοφίας στο ΕΚΠΑ, και πρόεδρος του Δ.Σ. του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών δήλωσε στην «Κ» ότι «στα ελληνικά πανεπιστήμια υπάρχει μια ιδιότυπη λογοκρισία από δυνάμεις που υποτίθεται ότι αντιτίθενται σε τέτοιου είδους κινήσεις. Έχει επιβληθεί κάποιους είδους σκέψη που δεν επιτρέπει να ακούγονται διαφορετικές φωνές αλλά με πιο σιωπηρό τρόπο από ό,τι στις ΗΠΑ».

Οι υποστηρικτές

Από τους ένθερμους φίλους, ο όρος χρησιμοποιήθηκε αρχικά στις αφροαμερικανικές κοινότητες, για να υπογραμμίσει την ανάγκη για εγρήγορση απέναντι στον ρατσισμό και τις φυλετικές ανισότητες. Σήμερα, όμως, ο όρος έχει εξελιχθεί και χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα ευρύτερο σύνολο κοινωνικών και πολιτικών κινημάτων που αναφέρονται στη διεκδίκηση δικαιωμάτων για διάφορες κοινωνικές ομάδες, όπως οι γυναίκες, τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα, οι άνθρωποι με αναπηρίες, καθώς και οι άνθρωποι που πλήττονται από την κλιματική κρίση και τις οικονομικές ανισότητες.

Η «woke κουλτούρα» στηρίζεται στην ιδέα της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ισότητας, με σκοπό να αποκαταστήσει τις ανισότητες που υπάρχουν σε πολλούς τομείς της κοινωνίας, όπως στην εκπαίδευση, στην εργασία, στο δικαστικό σύστημα, στην πολιτική και στην καθημερινή ζωή.

Οι επικριτές

Η «woke κουλτούρα» έχει προκαλέσει πολλές αντιδράσεις, τόσο σε πολιτικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Οι επικριτές της υποστηρίζουν ότι η προώθηση της «woke ατζέντας» μπορεί να οδηγήσει σε περιορισμούς της ελευθερίας του λόγου και σε υπερβολική ευαισθητοποίηση σε ζητήματα που θεωρούνται δευτερεύοντα ή υπερβολικά. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η «woke ατζέντα» μπορεί να δημιουργήσει διχασμούς στην κοινωνία, με την ένταση να επικεντρώνεται στις διαφορές, αντί να προωθεί την ενότητα.

Επιπλέον, οι επικριτές τονίζουν ότι η «woke ατζέντα» μπορεί να προκαλέσει υπερβολικές αντιδράσεις, όπως την τιμωρία των ανθρώπων που εκφράζουν απόψεις που δεν συμβαδίζουν με αυτήν. Αν και η πρόθεση πίσω από τη «woke κουλτούρα» είναι η εξάλειψη των αδικιών, η εκδοχή της που συχνά καταγγέλλεται είναι αυτή που επικεντρώνεται στην «πολιτική ορθότητα» και στην επιβολή απόψεων, όπως για παράδειγμα, μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Ανάγκη για ταξική αφύπνιση ή ένας νέου τύπου «woke» καπιταλισμού;

Οι υποστηρικτές της «woke κουλτούρας» θεωρούν ότι οι προκλήσεις που ανακύπτουν από τις συστημικές ανισότητες απαιτούν αυτή τη συνειδητοποίηση και δράση. Οι άνθρωποι που υποστηρίζουν αυτή την κίνηση τονίζουν ότι οι κοινωνίες πρέπει να αναγνωρίσουν και να διορθώσουν τις αδικίες που υφίστανται οι μειονότητες, να αναπτύξουν πολιτικές που να ενισχύουν την ισότητα και να διασφαλίσουν την προστασία όλων των κοινωνικών ομάδων, ανεξαρτήτως φυλής, φύλου ή σεξουαλικής ταυτότητας.

Η πρόταση των υποστηρικτών της «woke κουλτούρας» είναι να ενισχυθεί η εκπαίδευση και η συνειδητοποίηση γύρω από τα ζητήματα της ανισότητας και να προωθηθούν αλλαγές που θα διασφαλίζουν την προστασία των δικαιωμάτων. Μερικές από τις πρακτικές που προτείνονται είναι οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, η εφαρμογή νόμων για την προστασία των μειονοτήτων και η δημιουργία θεσμών που να ενισχύουν την κοινωνική δικαιοσύνη σε επίπεδο τοπικών κοινωνιών και κυβερνήσεων.

Την ίδια στιγμή, υπάρχει και η εξ αριστερών κριτική, η οποία εστιάζει στη χρήση της woke κουλτούρας κυρίως από πολυεθνικές εταιρείες, αλλά και κυβερνήσεις, στο πλαίσιο ενός pink washing και μιας προσπάθειας διά της συζήτησης περί δικαιωμάτων να στραφεί το ενδιαφέρον προς τις μειονότητες ώστε να απο-στραφεί από τα «πραγματικά» μείζονα ταξικά ζητήματα. Σε αυτές τις αναλύσεις, η επιφανειακή εκδήλωση αλληλεγγύης επί της ουσίας λειτουργεί, αφενός, ως προπέτασμα για τη διαιώνιση της έμφυλης καταπίεσης και την ενίσχυση μιας -ακόμα και βίαιης- ετεροκανονικότητας και, αφετέρου, ως βαλβίδα εκτόνωσης της δυσθυμίας των μαζών για τους οικονομικούς όρους της ζωής τους.

Πολιτικά παιχνίδια σε ένα άλλο εκλογικό «ταμπλό»

Την έντονη αντίθεσή τους στην πολυσυζητημένη «woke κουλτούρα» έδειξαν ο Ντόναλντ Τραμπ και ο φανατικός υποστηρικτής του, Έλον Μασκ, με τον όρο να βρίσκεται ψηλά στη θεματολογία των εκλογών στις ΗΠΑ.

Παράλληλα, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που απέδωσαν τη σαρωτική νίκη του Τραμπ στις πρόσφατες εκλογές για την προεδρία των ΗΠΑ στη δυσαρέσκεια, ακόμα και αντίδραση του μέσου πολίτη στη woke ατζέντα.

Κατά τη διάρκεια της προεδρίας Μπάιντεν, η “woke” κουλτούρα, μια κίνηση που αρχικά στόχευε στην ευαισθητοποίηση για κοινωνικές αδικίες, πήρε έντονη δυναμική. Οι προθέσεις μπορεί να ήταν καλές, αλλά η εφαρμογή τους οδήγησε σε πολώσεις και διαιρέσεις. Πολιτικές και ρητορικές που υποστήριζαν την κοινωνική δικαιοσύνη συχνά κατέληγαν να κατηγορούν ή να στιγματίζουν μεγάλες ομάδες του πληθυσμού.

Στη χώρα μας, ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης και ο διακεκριμένος Γάλλος φιλόσοφος και συγγραφέας Πασκάλ Μπρυκνέρ, στο debate που διοργάνωσε το iefimerida.gr στο Αμφιθέατρο Cotsen Hall, στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, αναφέρθηκαν, ύστερα από ερώτηση της Λαμπρινής Ρόρη που συντόνισε τη συζήτηση, στο θέμα της woke κουλτούρας.

«Η έννοια της τυραννίας της πλειοψηφίας προωθήθηκε από τον John Stuart Mill προκειμένου να διασφαλιστεί ότι στις δημοκρατίες υπάρχει ένα πλαίσιο προστασίας των δικαιωμάτων των μειοψηφιών. Τώρα βρισκόμαστε σε άλλο επίπεδο, έχουμε την τυραννία των μειοψηφιών, οι οποίες δεν επιτρέπουν σε οποιονδήποτε να αμφισβητήσει την άποψή τους. Εάν τολμήσεις να εκφράσεις αμφιβολίες για τη γνώμη τους σε “βαφτίζουν” φασίστα, υποστηρικτή της πατριαρχίας, ή οτιδήποτε άλλο μπορεί να φανταστεί κανείς», σχολίασε μεταξύ άλλων ο Κυριάκος Μητσοτάκης ενώ τόνισε ότι «aυτή η woke κουλτούρα δεν υπάρχει στην Ευρώπη. Είναι βέβαιο ότι δεν υπάρχει στην Ελλάδα. Εάν επαφίεται σε εμένα, δεν θα ήθελα ποτέ να υπάρξει στην Ελλάδα. Δεν πρέπει να συγχέουμε την προστασία των θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων, που αποτελεί πυλώνα του φιλελευθερισμού, με την κατεύθυνση που έχει πάρει αυτό που ορίζουμε ως woke κουλτούρα στις ΗΠΑ, όπου ο διάλογος έχει γίνει τόσο διχαστικός ώστε να έχει πάψει να συνιστά διάλογο».

Από την πλευρά του, ο Πασκάλ Μπρυκνέρ τόνισε πως ο «wokisme» γεννάται στα πανεπιστήμια. «Υπάρχει το κίνημα “no platform”, όπου δεν έχεις δικαίωμα να ακουστείς. Η κόρη μου μου είπε “μην έρθεις στο πανεπιστήμιο για διάλεξη, γιατί είσαι αντιδραστικός”. Η σεξουαλική απελευθέρωση έχει καταστεί εφιάλτης, πρέπει να απαντήσεις σε συγκεκριμένες ερωτήσεις, ποια συμπεριφορά επιτρέπεται. Μπορείς να βρεθείς σε νομικές διαμάχες, ακόμη και στη Γαλλία σήμερα αν κοιτάς μια γυναίκα για πολύ, μπορεί να πάει στην αστυνομία και να πει ότι ένας άνδρας τη βιάζει με τα μάτια».

Παράλληλα, στην ομιλία του ο Αντώνης Σαμαράς ξάφνιασε αρκετούς με όσα είπε για τη λεγόμενη «woke culture». Παραθέτουμε ενδεικτικά αποσπάσματα: «Σήμερα υπάρχει και η λεγόμενη αποδόμηση. Το woke culture. Κι όχι μόνο στην Ευρώπη. Στη Δύση γενικότερα… Δηλαδή το γκρέμισμα όσων συνιστούν την κοινή κληρονομιά μας. Όπου τα ιερά πρόσωπα της Μάνας και του Πατέρα υποβιβάζονται σε απρόσωπους αριθμούς: Γονέας 1 και Γονέας 2. Αυτό δεν είναι Ευρώπη… Φτάσαμε σήμερα, την ώρα που τα προβλήματα γιγαντώνονται να πιθηκίζουμε ανοησίες για το πόσα είναι τα «φύλα»… Είναι λάθος για τη Δύση αυτός ο καταχρηστικός δικαιωματισμός που οδηγεί σε μια διχαστική και ακατανόητη νέα γλώσσα, πολιτικής ορθότητας…».

Αντί επιλόγου

Για ορισμένους, η woke κουλτούρα είναι μια αναγκαία κίνηση για την αλλαγή κοινωνικών δομών που αναπαράγουν την αδικία, ενώ για άλλους αποτελεί υπερβολική ή ακραία αντίδραση, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε αυστηρούς κανονισμούς ή ακόμα και σε λογοκρισία. Παρόλο που οι αξίες πίσω από την “woke” κουλτούρα είναι συνήθως επικεντρωμένες στη δικαιοσύνη και την ισότητα, η αντίληψή της έχει γίνει αντικείμενο έντονης συζήτησης, και η έννοια της “woke” έχει αναλυθεί με ποικίλους τρόπους, τόσο θετικά όσο και αρνητικά.

Με πληροφορίες από “Καθημερινή”