Ιστορικό παρασκήνιο: Η “κρίση των S300” (1998)- Πως το ρωσικό σύστημα δεν έφτασε ποτέ στην Κύπρο- Οι διάλογοι Σημίτη-Κληρίδη

Η κυπριακή κρίση των S-300 (αγγλικά: Cypriot S-300 crisis‎) ήταν μια τεταμένη και ταχέως κλιμακούμενη πολιτική αντιπαράθεση μεταξύ της Κυπριακής Δημοκρατίας και της Δημοκρατίας της Τουρκίας μεταξύ των αρχών του 1997 και των τελών του 1998. Η σύγκρουση πυροδοτήθηκε από την απόφαση της κυπριακής κυβέρνησης να εγκαταστήσει δύο ρωσικής κατασκευής πυραύλους αεράμυνας S-300 στο έδαφός της,γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα την ευθεία πρόκληση της Τουρκίας, η οποία -μη αναγνωρίζοντας το νόμιμο δικαίωμα της Λευκωσίας να ενισχύσει τις ένοπλες δυνάμεις της, ευρισκόμενη, άλλωστε, υπό τουρκική απειλή (μετά την εισβολή του 1974)- αποφάσισε να απειλήσει με επίθεση ή ακόμη και με ολοκληρωτικό πόλεμο εάν οι πύραυλοι δεν επέστρεφαν στη Ρωσία.

Η συμφωνία -όπως αναφέρεται σε δημοσιεύματα της εποχής και σε αναφορές στην wikipedia- για την αγορά πυραύλων από τη Ρωσία αντιπροσώπευε την πρώτη σοβαρή προσπάθεια της κυπριακής κυβέρνησης να δημιουργήσει ένα αξιόπιστο σύστημα αεράμυνας μετά από πολλά χρόνια τουρκικής υπεροχής στον εναέριο χώρο της Κύπρου. Η κρίση ουσιαστικά έληξε τον Δεκέμβριο του 1998 με την απόφαση της κυπριακής κυβέρνησης να μεταβιβάσει τους S-300 στην Ελληνική Πολεμική Αεροπορία της Ελλάδας με αντάλλαγμα εναλλακτικό οπλισμό από την Ελλάδα. Η κρίση οδήγησε επίσης στην κατάρρευση της κυπριακής κυβέρνησης συνασπισμού. Η Ελληνική Πολεμική Αεροπορία εγκατέστησε το σύστημα στην Κρήτη και από το 2021 οι S-300 εξακολουθούν να παραμένουν εκεί.

Πως ξεκίνησε το αντιαεροπορικός σχεδιασμός της Κύπρου

Από το 1995, η κυπριακή κυβέρνηση φέρεται να είχε αρχίσει να σχεδιάζει μια ολοκληρωμένη λύση αεράμυνας για την υπεράσπιση του εναέριου χώρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, η οποία, σύμφωνα με δημοσιεύματα του τοπικού Τύπου, δεχόταν σχεδόν καθημερινές παραβιάσεις του εναέριου χώρου από την τουρκική Πολεμική Αεροπορία. Επίσης, η πώληση ισραηλινών ρουκετών μεγάλου βεληνεκούς ATACMS στο πυροβολικό στην Τουρκία έγινε αντιληπτή ως απειλή από τους Ελληνοκύπριους, οι οποίοι προφανώς αποφάνθηκαν ότι δεν είχαν αμυντικά μέσα εάν τα όπλα εκτοξευόντουσαν από τη νότια τουρκική ακτή προς τις περιοχές πέρα ​​από τη Βόρεια Κύπρο.

Στις 3 Ιανουαρίου 1997, μια ανώνυμη αμυντική πηγή διέρρευσε πληροφορίες στα κυπριακά μέσα ενημέρωσης σχετικά με την αγορά ρωσικής κατασκευής πυραύλων εδάφους-αέρος, μια είδηση ​​που επανέλαβε το Reuters, το Κυπριακό Πρακτορείο Ειδήσεων, the Cyprus News Agency, και άλλοι. Η διαρροή ανέφερε ότι η ημερομηνία ολοκλήρωσης της πώλησης μεταξύ Ρωσίας και Κύπρου για πυραυλικά συστήματα εδάφους-αέρος θα ήταν η 4η Ιανουαρίου 1997.

Στις 5 Ιανουαρίου 1997, ο Υπουργός Εξωτερικών της Κύπρου, Αλέκος Μιχαηλίδης, ανακοίνωσε στα διεθνή ΜΜΕ ότι η κυβέρνηση απέκτησε ικανότητα αεράμυνας με την αγορά των ρωσικών πυραύλων αεράμυνας S-300 και συναφών ραντάρ. Σε αυτό το στάδιο, οι λεπτομέρειες παρέμειναν ασαφείς και τα μέσα ενημέρωσης αξιοποίησαν φήμες που κυμαίνονταν από τον ισχυριζόμενο αριθμό πυραύλων και την ικανότητα, έως τους εξαιρετικά διαφορετικούς ισχυρισμούς για την τιμή αγοράς. Την ίδια μέρα, ο κυβερνητικός εκπρόσωπος, Γιαννάκης Κασουλίδης, έκανε δήλωση στην οποία ανέφερε ότι η κυπριακή κυβέρνηση έχει το νόμιμο δικαίωμα να ενισχύσει τις «αμυντικές της ικανότητες» και είπε επίσης ότι η αγορά όπλων ήταν «ανάλογη» με την τουρκική στρατιωτική συσσώρευση στα βόρεια του νησιού. Ταυτόχρονα, ο Τούρκος υπουργός Άμυνας Τουρχάν Ταγιάν αναφέρθηκε στο θέμα αυτό λέγοντας ότι η ενέργεια αυτή θα «υπονόμευε την ειρήνη στην περιοχή».

Η κύρια εταιρεία αμυντικών εξαγωγών της Ρωσίας, Rosvooruzheniye, προχώρησε σε μια ανακοίνωση στα μέσα ενημέρωσης όταν ο εκπρόσωπός της Βαλέρι Πογκρεμπένκοφ ανέφερε ότι η πώληση των πυραύλων S-300 στην Κύπρο δεν θα επηρεάσει αρνητικά την ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή, καθώς τα όπλα ήταν “καθαρά αμυντικά”

Οι προκλητικές απειλές της Τουρκίας κατά της Λευκωσίας

Στις 11 Ιανουαρίου 1997, πηγές κυπριακών και αμερικανικών μέσων ενημέρωσης ανέφεραν ότι η Τουρκία απείλησε ανοιχτά είτε με προληπτικό χτύπημα για να αποτρέψει την άφιξη των πυραύλων είτε με πραγματικό πόλεμο στην Κύπρο ως απάντηση στην άφιξη των πυραύλων. Επίσης, απείλησε με αποκλεισμό της Κύπρου από την Τουρκία.

Η Τουρκία ανέφερε επίσης ότι μπορεί να καταλάβει ένα εγκαταλελειμμένο τουριστικό θέρετρο στην Κύπρο (Αμμόχωστο) εάν η κυπριακή κυβέρνηση δεν υποχωρήσει. Από την πλευρά του ο Τουρκοκύπριος Πρόεδρος Ραούφ Ντενκτάς, απείλησε να καταλάβει τα Βαρώσια.

Οι Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις, όταν ανακοινώθηκε η αγορά των S-300, προχώρησαν σε αγορά από το Ισραήλ πυραύλων εδάφους-εδάφους, οι οποίοι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε μια στρατιωτική επιχείρηση για την καταστροφή των S-300 εάν αυτοί εγκατασταθούν στο νησί. Επίσης, σύμφωνα με τουρκικά μέσα ενημέρωσης και υπηρεσίες πληροφοριών άλλων χωρών άλλων χωρών, Τούρκοι πιλότοι των μαχητικών F-16 στάλθηκαν στην περιοχή Νεγκέβ του Ισραήλ για να εκπαιδευτούν στην καταστροφή των S-300. Σύμφωνα με αναφορές του ισραηλινού ραδιοφώνου, οι Τούρκοι πιλότοι εκπαιδεύτηκαν μόνο στο πώς να αποφύγουν τους S-300, όχι στο πώς να τους καταστρέψουν. Ωστόσο η πρεσβεία του Ισραήλ στην Αθήνα διέψευσε όλες τις αναφορές.

Τον Νοέμβριο του 1997, οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις πραγματοποίησαν στρατιωτική άσκηση στη Βόρεια Κύπρο , όπου κατέστρεψαν τους εικονικούς πυραύλους S-300 για να προετοιμαστούν για επιχειρήσεις εναντίον των πραγματικών πυραύλων στην Κύπρο

Η αντίδραση Κληρίδη

Η κυπριακή κυβέρνηση διαμαρτυρήθηκε για τις τουρκικές απειλές στα Ηνωμένα Έθνη και διεκδίκησε το δικαίωμά της στην αυτοάμυνα και την ανάγκη για αποτελεσματική αποτροπή. Επιπλέον, ο Πρόεδρος της Κύπρου Γλαύκος Κληρίδης δήλωσε ότι οι πύραυλοι θα αναπτυχθούν στο νησί αλλά θα χρησιμοποιηθούν μόνο αμυντικά. Επίσης, οι Κυπριακές Ένοπλες Δυνάμεις τέθηκαν στην υψηλότερη κατάσταση συναγερμού και κινητοποίησης από την εισβολή της Τουρκίας στο νησί το 1974.

Μεταξύ Ιανουαρίου και Ιουνίου 1997, η Ελλάδα φέρεται να αύξησε την ετοιμότητα της Πολεμικής Αεροπορίας και του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού που ήταν πιο κοντά στην Κύπρο και κινήθηκε για να υποστηρίξει σιωπηρά την κυπριακή θέση. Στη συνέχεια, η κατάσταση κλιμακώθηκε, εξαιτίας της ελληνικής απόφασης να στείλει ένα μικρό σμήνος μαχητικών αεροσκαφών F-16 στην Κύπρο καθώς και επιπλέον στρατεύματα για την ενίσχυση της ΕΛΔΥΚ στο νησί.

Η Ρωσία αρχικά απέφυγε την άμεση αντιπαράθεση με την Τουρκία, αλλά επέμενε επανειλημμένα ότι η πώληση των S-300 στην Κύπρο θα προχωρήσει χωρίς να κάνει παρέμβαση. Κατά συνέπεια, η Τουρκία στράφηκε στους στρατηγικούς εταίρους της στο ΝΑΤΟ, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών για να λάβει διαβεβαιώσεις ότι δεν θα εμποδιζόταν να ενεργήσει ενάντια στην απειλή των πυραύλων, εάν αυτό παραστεί ανάγκη.

Η Δύση σε ρόλο…Πιλάτου

Οι τουρκικές απειλές οδήγησαν σε μια εκστρατεία των δυτικών χωρών για να αποτρέψουν την ανάπτυξη του συστήματος στην Κύπρο από φόβους μήπως αυτό πυροδοτήσει πολεμική αντιπαράθεση στην Κύπρο που θα μπορούσε να εμπλέξει τους Έλληνες. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Ένωση προειδοποίησε ότι μια στρατιωτική αντιπαράθεση θα μπορούσε να βλάψει την αίτηση της Κύπρου για ένταξη. Οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιτάχθηκαν σθεναρά στα σχέδια της Κύπρου να εγκαταστήσει τα αντιαεροπορικά όπλα και προειδοποίησαν την Τουρκία να μην επιτεθεί. Ο εκπρόσωπος του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ δήλωσε: “Δεν είναι ώρα για την τουρκική κυβέρνηση να κάνει προκλητικές και δραματικές δηλώσεις, θα ήταν εντελώς εκτός ορίων για την Τουρκία να προβεί σε αυτή την ενέργεια.”

“Και η Ελλάδα έχει S300, γιατί οι Αμερικανοί δεν λένε τίποτα;”, διερωτήθηκε ο Τούρκος Πρόεδρος Ταγίπ Ερντογάν (2020) ενώ επιβεβαίωσε ότι γίνονται δοκιμές των S400 λέγοντας ότι δεν θα ρωτήσουν τους Αμερικανούς για αυτό.

Τους μήνες που ακολούθησαν τον Ιούνιο του 1997, οι δύο πλευρές αντάλλαξαν πολιτική ρητορική σε υψηλούς τόνους καθώς και οι δύο προσπαθούσαν να δικαιολογήσουν τις θέσεις τους ενώπιον της διεθνούς κοινότητας.

Τον Σεπτέμβριο του 1997, το Τουρκικό Ναυτικό και η Τουρκική Ακτοφυλακή άρχισαν να ερευνούν πλοία που κατευθύνονταν προς την Κύπρο, συμπεριλαμβανομένων σκαφών υπό ρωσική σημαία σε διεθνή ύδατα. Η κατάσταση ανησύχησε όχι μόνο τη Λευκωσία αλλά και την Αθήνα και τη Μόσχα, όπως αποδεικνύεται από επίσημες δηλώσεις τον Οκτώβριο του 1997 που έδειχναν ότι η Ελλάδα και η Ρωσία θα εμπλέκονταν σε πόλεμο με την Τουρκία εάν η Κύπρος δεχόταν επίθεση ή ναυτικό αποκλεισμό.

Τον Δεκέμβριο, άρχισαν να εμφανίζονται αναφορές σε ελληνικά και κυπριακά μέσα ενημέρωσης ότι η Ρωσία βρισκόταν στη διαδικασία κινητοποίησης μεγάλης ναυτικής δύναμης με την αποστολή στην περιοχή ένος αεροπλανοφόρου με πολεμικά αεροσκάφη μεγάλου βεληνεκούς, καθώς και ένα καταδρομικό με κατευθυνόμενους πυραύλους. Η Ρωσία ισχυρίστηκε ότι η δύναμη αυτή θα είχε δύο σκοπούς: να μεταφέρει τους πυραύλους S-300 και άλλον στρατιωτικό εξοπλισμό μέσω των ελληνικών υδάτων στην Κύπρο και να επιτεθεί στο τουρκικό ναυτικό εάν προσπαθούσε να επέμβει.

Η Κύπρος έθεσε το ενδεχόμενο ακύρωσης της ανάπτυξης πυραύλων με αντάλλαγμα ένα μορατόριουμ πτήσης πάνω από την Κύπρο, αλλά η Τουρκία απέρριψε την ιδέα.

Όλα αυτά, βεβαίως, προκύπτουν από δημοσιεύματα του ελληνικού, κυπριακού και διεθνούς Τύπου αλλά και από τις δημόσιες δηλώσεις που έγιναν εκείνη την εποχή.

Υπάρχουν, όμως, και εκ των υστέρων δημόσιες καταγραφές ορισμένων “πρωταγωνιστών” εκείνης της “κρίσης των πυραύλων”.

Η αποκάλυψη του παρασκηνίου της “Κρίσης των S300” από τον πρώην υπουργό Άμυνας της Κύπρου

Ο Γιαννάκης Ομήρου, πρώην υπουργός Άμυνας και Πρόεδρος της Κυπριακής Βουλής, εξιστόρησε παλαιότερα στο hellasjournal.com του Μιχάλη Ιγνατίου το παρασκήνιο εκείνης της περιόδου και τους διαλόγους μεταξύ των κ. Σημίτη και Κληρίδη σε μία σύσκεψη στο Μέγαρο Μαξίμου, το 1998, όταν ο Έλληνας πρωθυπουργός φέρεται να πίεσε τον Κύπριο πρόεδρο να μην φτάσουν ποτέ στην Μεγαλόνησο τα ρωσικά συστήματα αεράμυνας.

Συμπληρώθηκαν 20 χρόνια από το 1998, όταν αποφασίστηκε στην Αθήνα η ματαίωση έλευσης του ρωσικού πυραυλικού αντιαεροπορικού συστήματος των

Μια άτακτη υποχώρηση που είχε ως δραματική συνέπεια την εκ βάθρων ανατροπή της στρατηγικής Κυπριακού και Μητροπολιτικού Ελληνισμού για επιχειρησιακή σύζευξη των Ενόπλων Δυνάμεων Κύπρου – Ελλάδας με το Δόγμα του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου. Αποτέλεσμα, στη συνέχεια, η πτώση του ηθικού και του φρονήματος, η ματαίωση των κοινών ασκήσεων Κύπρου – Ελλάδας και η απονεύρωση και υποβάθμιση του Δόγματος του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου.

Ως Υπουργός Άμυνας κατά τον ουσιώδη και κρίσιμο χρόνο του 1998, έζησα λεπτό προς λεπτό την εξέλιξη της υπόθεσης των πυραύλων. Τις αποφάσεις, τις αναστολές, τους δισταγμούς, τις πιέσεις, τις φανερές και αθέατες συνωμοσίες, τις απροκάλυπτες ιστορίες κατασκοπείας, την ασύγγνωστη δημοσιότητα. Την κατακόρυφη άνοδο του ηθικού των Ενόπλων Δυνάμεων και του Κυπριακού Ελληνισμού από την προοπτική άφιξης στην Κύπρο ενός ισχυρότατου, αποτελεσματικού οπλικού συστήματος για την άμυνα της Κύπρου. Αλλά και τη βαθιά απογοήτευση που ακολούθησε την απόφαση για τη ματαίωση έλευσής του στην Κύπρο.

• Τα όσα βίωσα στη δεκάμηνη περίπου παρουσία μου στο Υπουργείο Άμυνας της Κυπριακής Δημοκρατίας, σε σχέση με τη διαχείριση της υπόθεσης του ρωσικού πυραυλικού συστήματος, με αποκορύφωμα την τραγική για τα κυριαρχικά δικαιώματα της Κύπρου κατάληξη, συνθέτουν στην πραγματικότητα το φοβερό και διαχρονικό δράμα της Κύπρου. Η οποία ευρισκόμενη σε μια γεωγραφική θέση κρίσιμης στρατηγικής σημασίας είναι υποχρεωμένη να κινείται μεταξύ «σφύρας και άκμονος», μεταξύ συγκρουόμενων και αδίστακτων συμφερόντων, αντιμέτωπη με δολοπλοκίες ενός ατελείωτου πολέμου εξασφάλισης επιρροών και ελέγχου της περιοχής. Με μόνιμο ιστορικό θύμα την Κύπρο. Η οποία με την κατάληξη στο θέμα των ρωσικών πυραύλων εξασφάλισε πιστοποιητικό κράτους ήσσονος κυριαρχίας.

υτή η αμείλικτη πραγματικότητα πέραν από ψευδαισθήσεις, ευσεβοποθισμούς και ωραιοποιήσεις θα εξακολουθήσει να μας συνοδεύει και στο μέλλον. Τουλάχιστον όσο το Κυπριακό παραμένει άλυτο και εξακολουθούν να ισχύουν τα βάρη της κηδεμονίας και των λεγόμενων εγγυήσεων.

• Η αφήγηση των όσων διαδραματίστηκαν στο Μέγαρο Μαξίμου στις 27 Νοεμβρίου 1998 αποτελεί ένα «ιστορικό επεισόδιο», που αποτελεί μέρος μόνο, των όσων επεσυνέβησαν εκείνη την περίοδο. Ωστόσο, αποτελεί την κορύφωση και την επιτομή όλων όσων προηγήθηκαν και που οδήγησαν στη ματαίωση ενός φιλόδοξου στόχου αμυντικής  ενδυνάμωσης της Κύπρου, στηριζόμενου στο αξίωμα ότι η αμυντική ισχύς θα πρέπει να αποτελεί κορυφαία παράμετρο μιας ολοκληρωμένης εθνικής στρατηγικής.

Ακολουθούν τα γεγονότα πριν και κατά τη διάρκεια της σύσκεψης της 27ης Νοεμβρίου 1998 στο Μέγαρο Μαξίμου: Φτάσαμε στην Αθήνα την Πέμπτη 26 Νοεμβρίου. Μας διακατείχε όλους ανησυχία, νευρικότητα και αδημονία για τη σύσκεψη της επομένης. Ο Πρόεδρος Κληρίδης παρουσιαζόταν ψύχραιμος και παρά τις έμμεσες αλλά σαφείς παραινέσεις στενών του συνεργατών, εμφανιζόταν αμετακίνητος στη θέση για την έλευση των πυραύλων.https://e5552653c8516500dd6967f6bd7475cc.safeframe.googlesyndication.com/safeframe/1-0-38/html/container.html

Το απόγευμα μου τηλεφώνησε ο αείμνηστος υφυπουργός Εξωτερικών της Ελλάδας, Γιάννος Κρανιδιώτης, με τον οποίο διατηρούσα στενές φιλικές σχέσεις. Ήθελε να με δει οπωσδήποτε πριν από τη σύσκεψη και με πληροφόρησε  ότι θα ερχόταν το βράδυ στο «Μεγάλη Βρετανία».

Ο Γ. Κρανιδιώτης ήλθε στο ξενοδοχείο στη συνάντηση όπως είχαμε συμφωνήσει και ήταν ιδιαίτερα αποκαλυπτικός για το τι επρόκειτο να συμβεί την επομένη στη σύσκεψη. Μου ανέφερε ότι ο Πρωθυπουργός θα εισηγείτο τη μεταφορά και εγκατάσταση των πυραύλων στην Κρήτη και ότι πέραν των πολιτικών λόγων που θα προέβαλλε, θα επικαλείτο και δύο στρατιωτικής και τεχνικής φύσης επιχειρήματα.

• >>Πρώτον, ότι τα αυτοκίνητα μεταφοράς του πυραυλικού συστήματος ήταν μήκους 100 μέτρων και ως εκ τούτου θα ήταν αδύνατο να ανέλθουν τους ελικοειδείς και δύσβατους ορεινούς δρόμους του Τροόδους, όπου θα εγκαθίστατο η μία πυροβολαρχία.
• >>Δεύτερον, ότι η Εθνική Φρουρά εστερείτο των αναγκαίων αντιαεροπορικών συστημάτων κλιμακωτής δομής που να μπορούσαν να προστατεύσουν το πυραυλικό σύστημα από τουρκικές αεροπορικές επιθέσεις. Ήταν φανερό ότι ο Κρανιδιώτης, όντας ενήμερος για τις απόψεις και την επιχειρηματολογία του Πρωθυπουργού, ήθελε να με προειδοποιήσει, έτσι που να είμαι έτοιμος να δώσω απαντήσεις. Τον ευχαρίστησα και ενημέρωσα αμέσως τον Πρόεδρο Κληρίδη. Στη συνέχεια κάλεσα τον διευθυντή του Στρατιωτικού μου Γραφείου πλοίαρχο Αντώνη Κρητιώτη, από τον οποίο ζήτησα να μου ετοιμάσει πλήρες και λεπτομερειακό σημείωμα για το αντιαεροπορικό δυναμικό της Εθνικής Φρουράς. Του έδωσα επίσης οδηγίες να πληροφορηθεί το ακριβές μήκος των οχημάτων που θα μετέφεραν τις πυροβολαρχίες του συστήματος, από τον υπεύθυνο αξιωματικό της Αεροπορίας Γαβριήλ Δημητρίου.

Την επομένη το πρωί ήμουν προσκεκλημένος να μιλήσω σε επιστημονική ημερίδα της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων στη Βάρη Αττικής, με την ευκαιρία των εκδηλώσεων για τη συμπλήρωση 170 χρόνων από την ίδρυση της Σχολής. Ομιλητής θα ήταν επίσης ο Έλληνας ομόλογος μου Άκης Τσοχατζόπουλος. Ανησυχούσα μήπως καθυστερήσω να φτάσω έγκαιρα στη σύσκεψη στο Μέγαρο Μαξίμου που είχε προγραμματισθεί για τη μία το μεσημέρι και το ανέφερα στον Άκη Τσοχατζόπουλο.

Με καθησύχασε λέγοντάς μου ότι θα δώσει οδηγίες να έλθει ελικόπτερο να μας μεταφέρει στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας και από εκεί θα μου παραχωρούσε αυτοκίνητο για να με μεταφέρει στο Μέγαρο Μαξίμου. Σκέφτηκα ότι θα ήταν μια καλή ευκαιρία να ανταλλάξουμε απόψεις στη διάρκεια της πτήσης με το ελικόπτερο, για τη σύσκεψη του μεσημεριού αλλά και να πληροφορηθώ για τις απόψεις που είχαν διαμορφωθεί από την Ελληνική Κυβέρνηση γύρω από το θέμα της έλευσης των πυραύλων.

Δυστυχώς, ο θόρυβος της μηχανής του στρατιωτικού ελικοπτέρου που μας μετέφερε στο Πεντάγωνο ήταν τόσο δυνατός, που καμιά συνομιλία δεν ήταν εφικτή. Το μόνο για το οποίο κατορθώσαμε να συνεννοηθούμε ήταν ότι, μόλις φτάναμε στο Υπουργείο θα ανεβαίναμε στο Γραφείο του Υπουργού, για να μιλήσουμε για τη σύσκεψη. Δυστυχώς, όταν το ελικόπτερο προσγειώθηκε στο ελικοδρόμιο του Πενταγώνου ήταν ήδη αργά.

Ο Τσοχατζόπουλος έδωσε οδηγίες στον υπασπιστή του να μου διαθέσει αυτοκίνητο για να με μεταφέρει στο Σύνταγμα. Έφτασα στο «Μεγάλη Βρετανία» λίγα λεπτά πριν από την αναχώρηση της κυπριακής αντιπροσωπείας και ενώθηκα μαζί με τους υπόλοιπους για τη μετάβαση στο Μέγαρο Μαξίμου. Η σύσκεψη ξεκίνησε στη μία.

Παρόντες από ελληνικής πλευράς ο Πρωθυπουργός Κ. Σημίτης, ο υπουργός Εξωτερικών Θ. Πάγκαλος, ο υπουργός αναπληρωτής Εξωτερικών Γ. Παπανδρέου, ο υπουργός Εθνικής Άμυνας Α. Τσοχατζόπουλος και ο υφυπουργός Εξωτερικών Γ. Κρανιδιώτης.

Την κυπριακή αντιπροσωπεία αποτελούσαν ο Πρόεδρος Κληρίδης, ο υπουργός Εξωτερικών Ι. Κασουλίδης, ο υπουργός Άμυνας, ο υφυπουργός παρά τω Προέδρω Π. Κούρος και ο κυβερνητικός Εκπρόσωπος Χρ. Στυλιανίδης.

• Η σύσκεψη ξεκίνησε με μια μη αποκρυπτόμενη νευρικότητα να πλανάται στην αίθουσα. Μετά από το καλωσόρισμα ο Πρωθυπουργός Σημίτης ερώτησε τον Πρόεδρο Κληρίδη για την πρόσφατη συνάντησή του με τον Ντέιβιντ Χάνεϊ. Του απάντησε ότι ο Χάνεϊ επανέλαβε τις γνωστές βρετανικές απόψεις. Ο Ι. Κασουλίδης ενημέρωσε στη συνέχεια για διάφορες επαφές του, διεθνώς και εντός Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ακολούθησε συζήτηση για την απαίτηση των Αμερικανών να επιθεωρήσουν αμερικανικής προέλευσης οπλικά συστήματα που είχαν σταλεί από την Ελλάδα για ενίσχυση της άμυνας της Κύπρου.

Αποφασίστηκε ότι την ευθύνη να χειριστεί το θέμα θα αναλάμβανε η Ελληνική Κυβέρνηση και ότι η όποια επιθεώρηση θα διενεργείτο μέσω ΕΛΔΥΚ χωρίς καμιά ανάμιξη της Εθνικής Φρουράς. Στη συνέχεια, με βάση τις σημειώσεις που τήρησα, η συζήτηση εξελίχθηκε ως εξής:

Πρωθυπουργός Σημίτης: Φαίνεται να βρίσκεται σε εξέλιξη, απροσδιόριστη ως προς τον χρόνο και τον ακριβή χαρακτήρα πρωτοβουλία για το Κυπριακό. Όταν βρεθήκαμε τον Αύγουστο είχαμε συμφωνήσει κάποια πράγματα. Πρωτοβουλία μέχρι τώρα δεν έχει εκδηλωθεί. Ο κ. Πάγκαλος έστειλε μια επιστολή στην Όλμπραϊτ. Ωστόσο, υπήρξε μια σιωπή από τους Αμερικανούς για τα θέματα που μας ενδιαφέρουν όπως είναι ο αφοπλισμός. Υπάρχει το θέμα των πυραύλων. Τι χρονικά περιθώρια υπάρχουν; Αυτό είναι το ένα. Το δεύτερο είναι οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις. Άρχισαν κανονικά αλλά πρέπει να προσέξουμε το κλίμα στην Ευρώπη. Ένα τρίτο θέμα είναι η θητεία της Ειρηνευτικής Δύναμης. Πληροφορήθηκα ότι υπάρχουν αντιδράσεις για την ανανέωσή της.

• Πρόεδρος Κληρίδης: Προτού μπούμε σε συζήτηση αυτών των θεμάτων, θέλω να κάμω τις εξής παρατηρήσεις. Στην Αθήνα οι εφημερίδες γράφουν, ότι η Ελληνική Κυβέρνηση αποφάσισε οι πύραυλοι να μεταφερθούν στην Κρήτη και το εμπόδιο είναι ο Κληρίδης. Εκφράζω τον φόβο ότι η Ελληνική Κυβέρνηση θα παρουσιαστεί ως υποχωρήσασα και ότι το Δόγμα του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου Κύπρου – Ελλάδας θα υποστεί πλήγμα. Και δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι υπάρχουν και εκείνοι που το αμφισβητούν. Το 1967 μια άλλη Ελληνική Κυβέρνηση, μη δημοκρατική, απέσυρε τη μεραρχία από την Κύπρο και την άφησε γυμνή. Το 1974 μια άλλη Κυβέρνηση, δημοκρατική, εγκατέλειψε την Κύπρο ανυπεράσπιστη, στον δεύτερο Αττίλα. Δεν θέλω να πιστέψω ότι θα συμβεί και τώρα το ίδιο. Θέλω να υπογραμμίσω ότι κινδυνεύει το γόητρο και η υπόσταση του μετώπου Κύπρου και Ελλάδας που κτίσαμε με κόπο και μόχθο. Προσωπικά δεν με ενοχλεί το πολιτικό κόστος διότι δεν θα είμαι ξανά υποψήφιος για την προεδρία. Όμως, με φοβίζει το κλίμα που θα δημιουργηθεί μέσα στον Κυπριακό Ελληνισμό…

Στο σημείο αυτό και ενώ στη σύσκεψη επικρατούσε παγωμάρα, ο Πρωθυπουργός Σημίτης διέκοψε φανερά εκνευρισμένος τον Πρόεδρο Κληρίδη. Η σύσκεψη φαινόταν να κινδυνεύει να τιναχτεί στον αέρα.

Πρωθυπουργός Σημίτης: Κύριε Πρόεδρε, με εκπλήσσει ο τρόπος που μιλάτε. Είναι απαράδεκτος. Η Ελλάδα και αυτή η Ελληνική  Κυβέρνηση ουδέποτε θα εγκαταλείψουν την Κύπρο. Ένα τέτοιο θέμα δεν θα έπρεπε να το εγείρετε…

Πρόεδρος Κληρίδης: Ήθελα να ξεκαθαρίσω το ζήτημα του πολιτικού κόστους. Τώρα έρχομαι στο βασικό θέμα. Οι S-300  παραγγέλθηκαν σε πλήρη γνώση της Ελληνικής Κυβέρνησης και του Ελληνικού Υπουργείου Άμυνας. Μάλιστα, ενώ εγώ διαπραγματευόμουν μικρότερου βεληνεκούς πυραύλους, μου υποδείχθηκε από το ΓΕΕΘΑ ότι θα έπρεπε  να πάρουμε τους S-300. Οι Ρώσοι αρχικά αρνούνταν να μας προμηθεύσουν και αναγκάστηκα να στείλω επιστολή στον Ρώσο πρωθυπουργό. Η θέση ότι οι πύραυλοι θα πρέπει, είτε να εγκατασταθούν στην Κρήτη είτε να μην έλθουν καθόλου, δεν είναι ορθή. Έθεσα, όπως είναι γνωστό, ορισμένους όρους, όπως η αποστρατιωτικοποίηση, που δεν υλοποιήθηκαν.

Δεν υπήρξε καμιά ανταπόκριση. Η θέση μου είναι ότι δεν πρέπει να υποκύψουμε.

Ούτε συμφωνώ ότι πρέπει να συνδέσουμε το θέμα των πυραύλων με την προοπτική ένταξης της Κύπρου στην Ε.Ε., διότι είμαστε αρκετά μακριά από τον χρόνο που θα αποφασιστεί. Ούτε πιστεύω ότι οι Αμερικανοί και οι Άγγλοι θα ασκήσουν πιέσεις στην Τουρκία για να πάμε σε λύση. Αν ενδώσουμε στο θέμα των πυραύλων, αν φανούμε «καλά παιδιά», δεν πρόκειται να διαφοροποιήσουμε τη στάση Αμερικανών και Βρετανών. Οι Αμερικανοί μόλις διαπίστωσαν την αδιαλλαξία των Τούρκων, στην πρόταση για απαγκίστρωση, περιορισμό των εξοπλισμών, αφαίρεση βαρέων όπλων και μείωση στρατευμάτων, αποσύρθηκαν. Καμιά πίεση δεν τους άσκησε ο Χόλμπρουκ.

Η άποψή μου είναι ότι οι πύραυλοι πρέπει μεταφερθούν στην Κύπρο και προς το παρόν να μην τους αναπτύξουμε. Δεν ανησυχώ ότι θα υπάρξει θερμό επεισόδιο. Άλλωστε οι μεγαλύτερες αντιδράσεις προέρχονται από τους Αμερικανούς και τους Βρετανούς και λιγότερο από τους Τούρκους.

Πρωθυπουργός Σημίτης: Φαίνεται να κλείνετε την πόρτα σε οποιεσδήποτε διαπραγματεύσεις και σε πρωτοβουλία της Χέρκους (εκπροσώπου του Γ.Γ. του ΟΗΕ στην Κύπρο).

Πρόεδρος Κληρίδης: Δεν είπα ότι θα ανακοινώσουμε απόφαση γύρω από το θέμα των πυραύλων.

Πρωθυπουργός Σημίτης: Πώς θα χειριστείτε το θέμα; Θα συγκαλέσετε το Εθνικό Συμβούλιο;

Ακολουθεί συζήτηση για τις νέες ημερομηνίες στην άφιξη των πυραύλων. Ο Πρόεδρος Κληρίδης αναφέρει ότι του δημιουργείται η εντύπωση ότι η Ελληνική Κυβέρνηση πήρε απόφαση για τη μη έλευση των πυραύλων.

Πρωθυπουργός Σημίτης: Δεν έχω πει ότι πήραμε απόφαση. Άλλωστε πώς μπορούσαμε να πάρουμε απόφαση χωρίς να μιλήσουμε; Οι πύραυλοι χρειάζονται προστασία. Χρειάζονται αντιαεροπορικά συστήματα, μια πλήρη αντιαεροπορική ομπρέλα που δεν τη διαθέτει η Κύπρος. Περαιτέρω υπάρχει το θέμα της μετακίνησης των πυραύλων. Πληροφορούμαι ότι τα οχήματα που θα μεταφέρουν το πυραυλικό σύστημα, έχουν μήκος 100 μέτρων. Πώς θα ανέβουν τους στενούς και δύσβατους ορεινούς δρόμους του Τροόδους;

Στη συνέχεια ο Πρωθυπουργός αναπτύσσει πολιτικά επιχειρήματα γιατί δεν πρέπει να υπάρξει επιμονή στη μεταφορά των πυραύλων στην Κύπρο, με κυριότερα, τις διεθνείς αντιδράσεις, την στρατιωτικοποίηση του Κυπριακού και τις δυσκολίες για την ενταξιακή πορεία της Κύπρου.

Και συνέχισε: Λέτε να μεταφερθούν οι πύραυλοι στην Κύπρο και να μην αναπτυχθούν. Δεν μπορούμε όμως να είμαστε καθόλου βέβαιοι ότι δεν θα κτυπήσουν οι Τούρκοι. Στην Τουρκία επικρατεί πολιτική αστάθεια και αβεβαιότητα και συνεπώς υπάρχει ένα πολιτικό κλίμα που ευνοεί επιθετικές ενέργειες. Οι πύραυλοι, έστω και αποθηκευμένοι, θα αποτελούν μια συνεχή εστία έντασης. Σε ό,τι αφορά την ενταξιακή πορεία της Κύπρου, διαφωνώ ότι δεν θα επηρεαστεί, επειδή ο χρόνος ένταξης θα είναι το 2004-2005.

Θα το εγείρουν οι Γερμανοί, οι Γάλλοι, οι Βρετανοί και άλλοι και θα εμποδίσουν την ένταξη. Σε κάθε περίπτωση οι επιπτώσεις θα είναι αρνητικές από τη μεταφορά και εγκατάσταση των πυραύλων στην Κύπρο. Και κάτι άλλο. Στις 11 και 12 Δεκεμβρίου θα έλθετε στη Βιέννη για τη Σύνοδο Κορυφής. Τι θα απαντήσετε, όταν σας υποβληθεί ερώτηση για το θέμα των πυραύλων;

Πρόεδρος Κληρίδης: Η απάντησή μου θα είναι ότι θα αποφασίσει το Εθνικό Συμβούλιο.

Πρωθυπουργός Σημίτης: Δεν συμφωνείτε να δηλώσετε ότι θα έλθουν στην Ελλάδα;

Πρόεδρος Κληρίδης: Όχι, διότι θα φανεί ότι ενδώσαμε.

Πρωθυπουργός Σημίτης: Αν έλθουν τα Ηνωμένα Έθνη, το Συμβούλιο Ασφαλείας και πουν ότι η θητεία της Ειρηνευτικής Δύναμης θα ανανεωθεί, μόνο αν δεν έλθουν οι πύραυλοι; Συμφωνώ ότι δεν πρέπει να φανεί διάσταση μεταξύ Κύπρου και Ελλάδας. Μπορεί να έχουμε διαφορετικές εκτιμήσεις αλλά δεν θέλουμε να αφήσουμε μόνη την Κύπρο. Ο φόβος μας όμως είναι ότι θα οδηγηθούμε σε περιπέτειες. Στόχος ήταν να δοθεί ένα μήνυμα με τους πυραύλους. Και το μήνυμα δόθηκε.

• Στη συνέχεια ο Πρόεδρος Κληρίδης επιχειρηματολογεί, διαφωνώντας με τον Πρωθυπουργό Σημίτη για τα όσα είχε αναφέρει για την στρατιωτική πτυχή του θέματος. Ακολουθεί ένας ιδιαίτερα ενδιαφέρων διάλογος μεταξύ Σημίτη και Κληρίδη.

Πρωθυπουργός Σημίτης: Τι θα συμβεί αν οι Τούρκοι στείλουν αεροπλάνα για υπερπτήσεις πάνω από τη Λευκωσία;

Πρόεδρος Κληρίδης: Θα τους καταγγείλουμε στο Συμβούλιο Ασφαλείας.

Πρωθυπουργός Σημίτης: Δεν θα επηρεαστεί ο τουρισμός σας;

Πρόεδρος Κληρίδης: Θα το αντέξουμε. Η οικονομία μας είναι ισχυρή.

Πρωθυπουργός Σημίτης: Και αν οι Τούρκοι προχωρήσουν σε κάποιας μορφής χερσαία επιχείρηση, για να καταλάβουν εδάφη; Τι θα γίνει;

Πρόεδρος Κληρίδης: Θα γίνει πόλεμος!

Ο Σημίτης άκουσε με έκπληξη και έκδηλη ταραχή τη χωρίς δισταγμούς αναφορά του Κληρίδη για πόλεμο και  περιορίστηκε να αναφωνήσει επαναλαμβάνοντας δις το ερώτημα: «πόλεμος;»

Στη συνέχεια, μετά που είχα επανειλημμένα ζητήσει το λόγο, τελικά μου δόθηκε για να απαντήσω στα όσα ο Πρωθυπουργός ανέφερε για τους πυραύλους. Εξήγησα ότι τα οχήματα που θα μετέφεραν τους πυραύλους, δεν ήταν βέβαια μήκους 100 μέτρων και εξέφρασα απορία πώς ήταν δυνατό να υπάρχει μια τέτοια εντύπωση.

• Πρόσθεσα ότι, εν πάση περιπτώσει, το θέμα της εγκατάστασης των πυραύλων ήταν συμβατική υποχρέωση των Ρώσων, οι οποίοι είχαν μελετήσει τα πάντα και δεν υπήρχε κανένα πρόβλημα, ούτε στη διακίνηση των οχημάτων, ούτε στην ασφαλή εγκατάσταση του πυραυλικού συστήματος. Ρωσικό προσωπικό θα παραλάμβανε τους πυραύλους, θα τους μετέφερε και θα τους εγκαθιστούσε.

Στη συνέχεια, υπέδειξα με μεγάλη λεπτομέρεια ότι παρά τις αδυναμίες στην αντιαεροπορική προστασία της Κύπρου, η Εθνική Φρουρά διέθετε αρκετά αξιόλογη και σύγχρονη αντιαεροπορική προστασία. Εξέθεσα ένα προς ένα τα αντιαεροπορικά συστήματα και το βεληνεκές τους.

Σε κάποιο σημείο της λεπτομερειακής αναφοράς μου, ο Σημίτης με διέκοψε λέγοντάς μου: «Ακούστε κύριε Ομήρου, εγώ δεν είμαι στρατιωτικός». Του απάντησα: «Ούτε εγώ είμαι στρατιωτικός κύριε Πρόεδρε. Το επάγγελμα μου είναι δικηγόρος». Ήταν προφανές ότι τόσο η ανατροπή του επιχειρήματος για την αδυναμία μεταφοράς των πυραύλων εντός Κύπρου όσο και η παράθεση των αντιαεροπορικών δυνατοτήτων της Εθνικής Φρουράς είχε ενοχλήσει. Στη συνέχεια το λόγο πήρε ο Θ. Πάγκαλος ο οποίος ανέφερε ότι οι Τούρκοι χρειάζονται ένα επιχείρημα για να μας επιτεθούν και με τους πυραύλους τους το προσφέρουμε. Οι Τούρκοι, είπε, θα διενεργήσουν περιορισμένης κλίμακας στρατιωτικές επιχειρήσεις και η ενταξιακή ευρωπαϊκή πορεία της Κύπρου θα υποστεί πλήγμα. «Ξεχάστε αυτή την υπόθεση των πυραύλων» κατέληξε.

Ο Γιάννος Κρανιδιώτης, ρώτησε στη συνέχεια, αν υπάρχει δυνατότητα περαιτέρω αναβολής στην έλευση των πυραύλων. Ο Πρόεδρος Κληρίδης εξήγησε ότι θα μπορούσε να υπάρξει περαιτέρω αναβολή, υπό τον όρο να καταβάλουμε αποζημιώσεις. Πρόσθεσε ότι δεν έπρεπε να ληφθεί καμιά απόφαση γιατί υπήρχε η πιθανότητα η Χέρκους να παρουσιάσει σύμφωνο μείωσης των εξοπλισμών και προς τούτο να έλθει στην Κύπρο και ο Γ.Γ. του ΟΗΕ. Αν φανεί ότι ενδώσαμε, εξήγησε, δεν θα προχωρήσει η Χέρκους.

Ο Α. Τσοχατζόπουλος σε παρέμβαση του υποστήριξε ότι, δεδομένου ότι οι πύραυλοι δεν θα αναπτυχθούν, δεν θα λύσουν το αμυντικό πρόβλημα της Κύπρου. Εν τοιαύτη περιπτώσει, ανέφερε, η λύση της Κρήτης είναι προτιμότερη, γιατί οι πύραυλοι θα καλύπτουν τον κρίσιμο χώρο στον αέρα, μεταξύ Τουρκίας και Κύπρου.

Στο τέλος της σύσκεψης ο Πρόεδρος Κληρίδης ζήτησε από τον Πρωθυπουργό Σημίτη να διατυπώσει γραπτώς τη θέση της Ελληνικής Κυβέρνησης για το θέμα των πυραύλων, προκειμένου να την παρουσιάσει στο Εθνικό Συμβούλιο. Ο Σημίτης απέρριψε κατηγορηματικά το αίτημα Κληρίδη. Ο Κληρίδης ανέφερε ότι θα θέσει το θέμα στο Εθνικό Συμβούλιο για απόφαση και η σύσκεψη έληξε.

• Ήταν σαφές ότι η Ελληνική Κυβέρνηση είχε ισχυρότατη άποψη για τη ματαίωση εγκατάστασης στην Κύπρο του ρωσικού πυραυλικού συστήματος και προέκρινε τη λύση της Κρήτης. Ωστόσο, παρέπεμπε για τελική απόφαση στην Κύπρο. Η απόφαση της σύσκεψης ήταν να μην υπάρξει καμιά επί του θέματος ανακοίνωση, προ της 20ης Δεκεμβρίου, δεδομένου ότι η παράδοση των πυραύλων θα γινόταν το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Δεκεμβρίου.

Μετά τη σύσκεψη ο Πρωθυπουργός Σημίτης δήλωσε:«Σε όλα τα θέματα που αφορούν την Ελλάδα και την Κύπρο ή την Κύπρο και την Ελλάδα ισχύει μια αρχή. Η Κύπρος αποφασίζει, υπάρχουν τα όργανα της Κυπριακής Δημοκρατίας τα οποία θα αποφασίσουν. Είναι λογικό οι αποφάσεις αυτές να παίρνονται σε συνεννόηση με την Ελλάδα, στο μέτρο που αφορούν την Ελλάδα, που έχει εμπλοκή και η Ελλάδα».

• Ήταν φανερό ότι παρά την ισχυρότατη θέση που είχε διαμορφώσει η Ελληνική Κυβέρνηση για το θέμα των πυραύλων, δεν ήθελε να χρεωθεί το κόστος της τελικής απόφασης. Ο Πρόεδρος Κληρίδης δεν εξέφρασε δημοσίως καμιά διαφωνία.

Στην πραγματικότητα η σύσκεψη της 27ης Νοεμβρίου, έθεσε τέρμα στην υπόθεση έλευσης των πυραύλων στην Κύπρο. Όσα έμελλε να ακολουθήσουν τις επόμενες εβδομάδες ήταν περισσότερο η τυπική διαδικασία επικύρωσης της προηγηθείσας απόφασης. Ο κύβος είχε ριφθεί!.

Στις 29 Δεκεμβρίου ο Πρόεδρος Κληρίδης πήγε για μονοήμερη επίσκεψη στην Αθήνα, ύστερα από πρόσκληση του Πρωθυπουργού Σημίτη. Στη σύσκεψη επαναβεβαιώθηκε η θέση για μεταφορά των πυραύλων στην Κρήτη. Ο Κληρίδης επέστρεψε αυθημερόν στην Κύπρο και το βράδυ προήδρευσε συνεδρίας του Εθνικού Συμβουλίου, το οποίο κατά πλειοψηφία συμφώνησε με τη ματαίωση έλευσης του ρωσικού πυραυλικού συστήματος. Με δήλωση του ο Πρόεδρος Κληρίδης, την οποία ανέγνωσε στους δημοσιογράφους ο Κυβερνητικός Εκπρόσωπος, ανελάμβανε την ευθύνη για την θλιβερή απόφαση.

Η υποβολή παραίτησης από τη θέση του ΥΠΑΜ

Στις 4 Ιανουαρίου 1999 επέδωσα προς τον Πρόεδρο Κληρίδη επιστολή με την οποία υπέβαλλα την παραίτηση μου. Μεταξύ άλλων ανέφερα:

«Ως Υπουργός Άμυνας της Δημοκρατίας κατά τους τελευταίους δέκα μήνες γνωρίζετε ότι πρόβαλα και διακήρυξα κατ’ επανάληψη την προσήλωση τόσο τη δική μου όσο και ευρύτερα της Κυβέρνησης στο αδιαπραγμάτευτο και αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα της Κύπρου να οργανώνει την άμυνα της ως κράτος ανεξάρτητο, ισότιμο μέλος της Διεθνούς Κοινότητας.

» Οι τελευταίες εξελίξεις που οδήγησαν στην απόφαση ματαίωσης της εγκατάστασης του ρωσικού πυραυλικού συστήματος στην Κύπρο, θεωρώ ότι επέφεραν σοβαρό τραυματισμό στην άσκηση των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Κυπριακής Δημοκρατίας στον κορυφαίο και ζωτικό τομέα της άμυνας, που συνιστά θεμελιακό πυλώνα στον αγώνα του λαού μας για ελευθερία και δικαίωση.

» Κατόπιν τούτων και μετά και την απόφαση του Κ.Σ. ΕΔΕΚ για αποχώρηση από την Κυβέρνηση, σας υποβάλλω την παραίτησή μου.

» Εύχομαι και προσδοκώ ότι παρά τις σημερινές δυσκολίες η υπόθεση της άμυνας της Κύπρου θα διαφυλαχθεί και το Δόγμα του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου, ως κορυφαία επιλογή του Ελληνισμού».

Με πληροφορίες από hellasjournal.com, in.gr, wikipedia