Άρθρο Ευ. Μαζαράκη: Η “επόμενη μέρα” στο Βατικανό

Ο θάνατος ενός Πάπα της Ρώμης αποτελεί πολύ σημαντικό γεγονός για την Καθολική Εκκλησία και έχει  μεγάλο αντίκτυπο τόσο στις εσωτερικές λειτουργίες της Ρωμαϊκής εκκλησίας όσο και στις σχέσεις της με όσες εκκλησίες ή ομολογίες διαλέγεται και ασφαλώς μεταξύ αυτών και την Ορθόδοξη Εκκλησία. Στην παρούσα ανάλυση, θα εξετάσουμε τον θάνατο του Πάπα Φραγκίσκου, συγκρίνοντάς τον με την Ορθόδοξη παράδοση και αναλύοντας την επόμενη ημέρα στις σχέσεις μεταξύ των δύο Εκκλησιών. Ο Πάπας Φραγκίσκος, γεννημένος ως Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο στις 17 Δεκεμβρίου 1936 στο Μπουένος Άιρες της Αργεντινής, εξελέγη Πάπας στις 13 Μαρτίου 2013. Ήταν ο πρώτος Ιησουίτης, ο πρώτος Λατινοαμερικανός και ο πρώτος μη Ευρωπαίος Πάπας μετά από πάνω από 1.200 χρόνια.

Του Ευάγγελου Μαζαράκη*

Κατά τη διάρκεια της ποντιφικής του θητείας, επικεντρώθηκε (ή διαφημίστηκε έτσι) στους φτωχούς, τους περιθωριοποιημένους και τα περιβαλλοντικά ζητήματα. Εισήγαγε πάντως σημαντικές μεταρρυθμίσεις στην Καθολική Εκκλησία.

Αντιμετώπισε την κρίση σεξουαλικής κακοποίησης του κλήρου, προχώρησε σε αλλαγές στο εκκλησιαστικό δίκαιο σχετικά με τις ακυρώσεις και την ποινή του θανάτου, και προώθησε τον διάλογο με άλλες θρησκείες.

Στις 14 Φεβρουαρίου 2025, εισήχθη στο Νοσοκομείο Gemelli της Ρώμης για θεραπεία λόγω διπλής πνευμονίας. Παρά τις σοβαρές αναπνευστικές κρίσεις και την ανάγκη για μηχανική υποστήριξη της αναπνοής, η κατάσταση του παρουσίασε σταδιακή βελτίωση. Στις 23 Μαρτίου 2025, επέστρεψε στο Βατικανό για ανάρρωση, αν και οι γιατροί συνέστησαν τουλάχιστον δύο μήνες ανάπαυσης και θεραπείας. Η υγεία του όμως  επιδεινώθηκε και, στις 21 Απριλίου 2025, υπέστη εγκεφαλικό επεισόδιο και καρδιοαναπνευστική ανακοπή, οδηγώντας στον θάνατό του .

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία, ο θάνατος ενός προκαθημένου, όπως του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, συνοδεύεται από περίοδο  εκκλησιαστικού πένθους και προετοιμασίας  για την εκλογή νέου Πατριάρχη. Η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει την προσευχή, τη σύγκληση της Ιεράς Συνόδου και την εκλογή νέου προκαθημένου. Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν έχει αντίστοιχο θεσμό με τον Πάπα της Ρώμης, καθώς η εξουσία είναι συλλογική και δεν συγκεντρώνεται σε ένα πρόσωπο. Στην πράξη η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν αναγνωρίζει τον Πάπα ως ανώτατο εκκλησιαστικό ηγέτη, αλλά ως έναν από τους πρώτους πέντε Πατριάρχες που είναι μεταξύ τους ίσοι.. Παρά τις διαφορές αυτές, η Ορθόδοξη Εκκλησία εκφράζει τον σεβασμό της για τη ζωή και το έργο του Πάπα Φραγκίσκου ως αρχηγού ομολογίας  αναγνωρίζοντας ωστόσο  την προσφορά του στην προώθηση του διαθρησκειακού διαλόγου και της προσπάθειας για την ενότητα των Χριστιανών.

–Οι συνέπειες του θανάτου του Πάπα Φραγκίσκου στις σχέσεις με την Ορθοδοξία

Ο θάνατος του Πάπα Φραγκίσκου και η επακόλουθη εκλογή νέου Πάπα θα επηρεάσουν τις σχέσεις μεταξύ της Ρωμαιοκαθολικής και της Ορθόδοξης Εκκλησίας ούτως η άλλως θετικά ή αρνητικά. Ο Πάπας Φραγκίσκος είχε εκφράσει την επιθυμία για ενότητα και συνεργασία με την Ορθόδοξη Εκκλησία, πραγματοποιώντας επισκέψεις σε Ορθόδοξες χώρες και συναντήσεις με Ορθοδόξους ηγέτες. Η Ορθόδοξη Εκκλησία, από την πλευρά της, έχει ανταποκριθεί θετικά σε αυτές τις πρωτοβουλίες, αναγνωρίζοντας τη σημασία του διαλόγου και της συνεργασίας για την επίτευξη της ενότητας των Χριστιανών. Κυρίαρχη κίνηση του Πάπα ήταν η έκφραση επιθυμίας για κοινό εορτασμό του Πάσχα στην χριστιανοσύνη και μάλιστα σύμφωνα με την απόφαση της Οικουμενικής Συνόδου που συνεκλήθη το 325 μχ στην Νίκαια της Βιθυνίας. Αυτή η αποδοχή ασφαλώς ούτε εύκολη ούτε αναντίρρητη υπήρξε  ακόμη και στο επίπεδο έκφρασης επιθυμίας και για την Ανατολή αλλά και την Δύση

-Η κληρονομιά του Πάπα Φραγκίσκου στον διάλογο με την Ορθοδοξία

Ο Πάπας Φραγκίσκος υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής του διαλόγου και της ενότητας μεταξύ των Χριστιανών. Στην επιστολή του προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, πρότεινε  τον κοινό εορτασμό της 1.700ής επετείου της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου της Νίκαιας, αναγνωρίζοντας την κοινή πίστη που μοιράζονται οι δύο Εκκλησίες. Επιπλέον, τόνισε ότι ο διάλογος με την Ορθοδοξία δεν είναι απλώς διπλωματική κίνηση, αλλά έχει θεολογική σημασία και εκφράζει την κοινή μας πίστη στον Χριστό.​ Η Ορθόδοξη Εκκλησία, από την πλευρά της, έχει ανταποκριθεί θετικά σε αυτές τις πρωτοβουλίες, αναγνωρίζοντας τη σημασία του διαλόγου και της συνεργασίας για την επίτευξη της ενότητας των Χριστιανών. Μετά τον θάνατο του Πάπα Φραγκίσκου, αναμένεται η εκλογή νέου Πάπα. Η διαδικασία αυτή θα μπορούσε να επηρεάσει τις σχέσεις με την Ορθόδοξη Εκκλησία, ανάλογα με την κατεύθυνση που θα ακολουθήσει η νέα ηγεσία του Βατικανού. Η Ορθόδοξη Εκκλησία αναμένει να δει ποια στάση θα τηρήσει ο νέος Πάπας όσον αφορά τον διάλογο και τη συνεργασία με την. Εάν ο νέος Πάπας συνεχίσει την πολιτική του προκατόχου του για ενότητα και συνεργασία, αυτό θα μπορούσε να ενισχύσει τις σχέσεις μεταξύ των δύο Εκκλησιών. Αντιθέτως, μια πιο συντηρητική προσέγγιση θα μπορούσε να οδηγήσει σε νέες εντάσεις, εφόσον το κονκλάβιο εκλέξει έναν συντηρητικό Πάπα, ο οποίος ενδέχεται να αναθεωρήσει τις πρωτοβουλίες του Πάπα Φραγκίσκου για τον διάλογο με την Ορθόδοξη Εκκλησία ακόμη και να τις ματαιώσει. Αυτή η ανησυχία είναι βάσιμη, δεδομένων των διαφορών που υπάρχουν μεταξύ των δύο Εκκλησιών και των προτεραιοτήτων που θέτει η κάθε μία αλλά και των  προθέσεων των εκλεκτόρων που θα τον στηρίξουν.​

Η Ουνία και οι επιπτώσεις της

Ωστόσο, η  ψαλμώδηση στα ελληνικά από Ουνίτες (Ελληνοκαθολικούς) στην  κηδεία  του Πάπα  ψαλμών και  αποσπασμάτων λειτουργικών ορθοδόξων  κειμένων είναι ένα πολύ ενδιαφέρον και συμβολικό  αλλά και προκλητικό γεγονός, που έχει προκαλέσει ήδη  διάφορες αντιδράσεις, κυρίως στους Ορθοδόξους κύκλους. Στην κηδεία του Πάπα Ιωάννη Παύλου Β’ το 2005, συμμετείχαν επίσης  και Ουνίτες, ενώ ακούστηκαν και  τότε ελληνικά από Ανατολικούς Καθολικούς. Παρόμοια συνέβη και στην κηδεία του Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ’ το 2023. Αυτό είχε έντονο συμβολισμό, αλλά και δημιούργησε αμηχανία και  καχυποψία για τις προθέσεις της Ρώμης σε ορισμένους Ορθόδοξους από τότε κιόλας. Ακόμη και τώρα μεγάλα δημοσιογραφικά συγκροτήματα εξαπατήθηκαν και θεώρησαν ότι Ορθόδοξοι κληρικοί έψαλλαν στην κηδεία του Πάπα ενώ ήταν  Ουνίτες-καθολικοί μ ενδύματα ορθοδόξων κληρικών. Εξαπάτηση πλήρης δηλαδή που αποκλείει την έντιμη προσπάθεια να βρεθούν μαζί οι εκκλησίες. Γι αυτό τον πολύ σοβαρό λόγο υπάρχει καχυποψία μεταξύ των εκκλησιών.

Η λέξη “ΟΥΝΙΑ” ή  Ένωση, σε ιστορικό και εκκλησιαστικό πλαίσιο, αναφέρεται κυρίως στην ένωση ορισμένων ΤΎΠΟΙΣ  Ορθοδόξων με την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία υπό την εξουσία του Πάπα, χωρίς όμως να αλλάξουν  τις λατρευτικές ορθόδοξες  παραδόσεις. Οι ενώσεις αυτές, ιδιαίτερα μετά τη Σύνοδο της Φλωρεντίας (1439) και αργότερα, έγιναν αιτία μεγάλων εντάσεων. Η Ουνία αναφέρεται σαν δήθεν συμφωνία μεταξύ της Ρωμαιοκαθολικής και της Ορθόδοξης Εκκλησίας, με σκοπό την αποκατάσταση της ενότητας. Ωστόσο, η Ουνία έχει προκαλέσει αντιδράσεις στην Ορθόδοξη Εκκλησία, καθώς θεωρείται  όχι αβίαστα ως προσπάθεια επιβολής της Ρωμαιοκαθολικής διδασκαλίας στους Ορθόδοξους. Οι Ορθόδοξοι θεωρούν  βάσιμα ότι η Ουνία παραβιάζει την εκκλησιαστική τους αυτονομία και την παραδοσιακή τους θεολογία και εξαπατά  τους Ορθοδόξους  αφού προβάλλεται σαν το μοντέλο της ένωσης των δύο εκκλησιών υπό τον Πάπα της Ρώμης ΧΩΡΊΣ ΝΑ ΥΠΆΡΞΗ ΠΡΩΤΑ  ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ. Οι Ορθόδοξοι θεωρούν τέτοιες κινήσεις παραπλανητικές ή προσβλητικές, επειδή φαίνεται σαν να “οικειοποιείται” η Ρώμη την ορθόδοξη παράδοση μέσω των Ουνιτών, χωρίς όμως πραγματική θεολογική συμφωνία

Τι σημαίνει αυτό το γεγονός από την πλευρά της Ορθοδοξίας;

Η ΟΥΝΙΑ θεωρήθηκε εμπόδιο σε κάθε ουσιαστική συμφωνία ή ένωση μεταξύ της Ρώμης (Καθολικής Εκκλησίας) και της Κωνσταντινούπολης (Ορθόδοξης Εκκλησίας) για τους εξής λόγους:

1. Έλλειψη ισοτιμίας: Η Ουνία εθεωρείτο από τους Ορθόδοξους ως μια μορφή υποταγής στην εξουσία του Πάπα, όχι ως ένωση επί ίσοις όροις.
2. Διχασμός μεταξύ των πιστών: Οι Ουνίτες (Ελληνοκαθολικοί) συχνά προκάλεσαν σύγχυση και ένταση ανάμεσα σε Ορθοδόξους και Καθολικούς, ειδικά σε περιοχές όπως η Ουκρανία, Πολωνία και Λιθουανία.
3. Καχυποψία απέναντι στη Ρώμη: Οι Ορθόδοξοι ιεράρχες έβλεπαν και εξακολουθούν να βλέπουν   την Ουνία ως στρατηγική της Ρώμης για να προσελκύσει με τρόπους όχι έντιμους ( με εξαπάτηση ) πιστούς από την Ορθοδοξία.
4. Ανεκπλήρωτες υποσχέσεις: Πολλές φορές η Ρώμη δεν σεβάστηκε πλήρως τις ανατολικές παραδόσεις των Ουνιτών, πράγμα που ενίσχυσε την καχυποψία.
5. Πολιτικές παρεμβάσεις: Η Ουνία συνδέθηκε και με πολιτικές επεμβάσεις δυτικών δυνάμεων σε Ορθόδοξες χώρες.

Τι σημαίνει αυτό το γεγονός από την πλευρα του Βατικανού ;

1. Συμβολισμός ενότητας: του, η χρήση της ελληνικής και η συμμετοχή Ουνιτών σε λειτουργίες για τον Πάπα δείχνει την “παγκόσμια” φύση της Καθολικής Εκκλησίας και την ένταξη των Ανατολικών Καθολικών στην Καθολική κοινότητα.
2. Λειτουργική ποικιλία: Οι Ελληνοκαθολικοί (Ουνίτες) διατηρούν τη βυζαντινή λειτουργική παράδοση, άρα ψάλουν στα ελληνικά ή σε τοπικές γλώσσες με βυζαντινή μουσική.

Συμπεράσματα και προοπτικές

Το κονκλάβιο των Καρδιναλίων είναι η διαδικασία εκλογής νέου Πάπα στην Καθολική Εκκλησία ας πούμε η Σύνοδος της Καθολικής Εκκλησίας και αποτελεί καθαρά  μια εσωτερική υπόθεση του Βατικανού και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Η Ορθόδοξη Εκκλησία, αν και έχει ιστορικούς και θεολογικούς δεσμούς με τη Ρωμαιοκαθολική, δεν συμμετέχει  καθόλου σε αυτή τη διαδικασία ούτε επηρεάζεται με κανέναν τρόπο  άμεσα θεσμικά. Ωστόσο, από οικουμενική και διαχριστιανική σκοπιά, υπάρχουν μερικά πράγματα που μπορεί να περιμένει η Ορθοδοξία:

1. Στάση του νέου Πάπα απέναντι στον οικουμενικό διάλογο
   Αν ο νέος Πάπας είναι θετικός προς την προσέγγιση με την Ορθόδοξη Εκκλησία, αυτό μπορεί να ενισχύσει τις προσπάθειες για  έντιμο θεολογικό διάλογο και συνεργασία.
2. Σχέσεις με το Οικουμενικό Πατριαρχείο
   Η στάση του νέου Πάπα προς τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο κυρίως αλλά  και  τις άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες είναι δείκτης για το πνεύμα συνεργασίας που θα ακολουθήσει. .Οι εορτασμοί για την Α Οικουμενική σύνοδο θα είναι σαφές πρόκριμα
3. Πρωτοβουλίες για κοινή μαρτυρία στον κόσμο
   Σε κοινωνικά, ηθικά ή περιβαλλοντικά ζητήματα, μια κοινή φωνή Καθολικών και Ορθοδόξων μπορεί να ενισχύσει το μήνυμα του Χριστιανισμού στον σύγχρονο κόσμο.
4. Θεολογικά ζητήματα που μας χωρίζουν
   Ο τρόπος που ο νέος Πάπας προσεγγίζει διαχρονικά σοβαρά θεολογικά  θέμματα (όπως το παπικό πρωτείο, το Filioque  η Ουνία κ.λπ.) είναι κρίσιμος για την πορεία του διαλόγου των Εκκλησιών .

Εν ολίγοις, ενώ δεν περιμένουμε κάτι άμεσο ή συγκλονιστικό  για την Ορθοδοξία από το κονκλάβιο, το πρόσωπο που θα εκλεγεί μπορεί να επηρεάσει το κλίμα στις σχέσεις μεταξύ των Εκκλησιών.  Ποιοι υποψήφιοι τώρα μπορεί να θεωρούνται πιο κοντά και πιο φιλικοί στην Ορθόδοξη Εκκλησία;

Ας δούμε κάποια μερικά από τα φαβορί:

1. Καρδινάλιος Λουίς Αντόνιο Τάγκε (Φιλιππίνες)

• Θέσεις: Προοδευτικός, γνωστός για την έμφαση στη δικαιοσύνη, την ένταξη και την κοινωνική αλληλεγγύη.
• Σχέση με την Ορθοδοξία: Ενθαρρύνει  συνεχώς  τον διάλογο με τις άλλες χριστιανικές ομολογίες και προάγει την ενότητα μέσω της κατανόησης και της συνεργασίας.​

2.Καρδινάλιος Πιέτρο Παρόλιν (Ιταλία)

• Θέσεις: Μετριοπαθής, έμπειρος διπλωμάτης και νυν Γραμματέας του Βατικανού.
• Σχέση με την Ορθοδοξία: Διατηρεί στενές σχέσεις με την Ορθόδοξη Εκκλησία, συμμετέχοντας σε διαθρησκειακούς διαλόγους και προωθώντας την ενότητα μέσω της συνεργασίας.​

3. Καρδινάλιος Ματέο Τζούπι (Ιταλία)

• Θέσεις: Ευγενής, προσηλωμένος στην ειρηνική διπλωματία και την κοινωνική δικαιοσύνη.
• Σχέση με την Ορθοδοξία: Ενισχύει τις σχέσεις με την Ορθόδοξη Εκκλησία μέσω ειρηνευτικών πρωτοβουλιών και διαθρησκειακού διαλόγου.​

4. Καρδινάλιος Πιερμπατίστα Πιτζαμπάλα (Ιταλία)

• Θέσεις: Γνωστός για το έργο του στη Μέση Ανατολή και την προσπάθεια  υπεράσπισης  των Χριστιανών εκεί.
• Σχέση με την Ορθοδοξία: Ενισχύει τις σχέσεις με την Ορθόδοξη Εκκλησία μέσω κοινών προσπαθειών για την προστασία των Χριστιανών στη Μέση Ανατολή.​

Τελικά, οι πιθανότεροι διάδοχοι (αλλά και αρκετά άλλα μέλη του κονκλαβίου των καρδιναλίων) του Πάπα Φραγκίσκου φαίνεται να προάγουν τον διάλογο και την ενότητα με την Ορθόδοξη Εκκλησία προσβλέποντας στην Ανατολή, μέσω της προώθησης της κοινωνικής δικαιοσύνης, της ειρηνικής διπλωματίας και της συνεργασίας σε κοινούς τομείς ενδιαφέροντος. Άλλοι πάλι φιλόδοξοι ονειρεύονται ότι μπορεί επί ημερών τους να επανενωθεί η διαιρεμένη χριστιανοσύνη. Αυτές οι θέσεις ενδέχεται να ενισχύσουν τις σχέσεις μεταξύ των δύο Εκκλησιών στο μέλλον (υπό προϋποθέσεις ασφαλώς).​ Ίδωμεν …

*Θεολόγος – πολιτισμολόγος