Υπάρχει “καλή είδηση” στον δημογραφικό εφιάλτη παγκοσμίως;- Τι συμβαίνει σε κάθε χώρα- Η νέα τάση που διαμορφώνεται από την Ιαπωνία και την Ιταλία

Το 1346, η βουβωνική πανώλη έφτασε στην Τάναϊς στις εκβολές του Ντον, στη Μαύρη Θάλασσα. Είχε ταξιδέψει από την Κίνα, με τους ψύλλους που είχαν φωλιάσει σε ποντίκια, παρέα με τους εμπόρους του Δρόμου του Μεταξιού. Τον επόμενο χρόνο βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη.

Την άνοιξη του 1348 εξαπλωνόταν στη Βόρεια Αφρική, την Ιταλία και τη Γαλλία. Σε διάφορα μέρη της Ευρώπης θέρισε τον μισό πληθυσμό, σε σημείο που η έλλειψη εργατικού δυναμικού, που ακολούθησε την πανδημία, έδωσε για πρώτη φορά στους λίγους επιζώντες αγρότες περισσότερη εξουσία και δρομολόγησε την παρακμή της φεουδαρχίας.

Ήταν η τελευταία φορά που ο αριθμός των ανθρώπων στον πλανήτη Γη μειώθηκε. Η επόμενη μπορεί να υπάρξει κατά τη διάρκεια της ζωής ορισμένων από τους αναγνώστες αυτού του ενημερωτικού δελτίου. Αλλά αυτό δεν αποτελεί πρόβλεψη μιας καταστροφής, απλά, οι γυναίκες και οι άνδρες του 21ου αιώνα συμπεριφέρονται διαφορετικά- όχι μόνο κάνουν πολύ λιγότερα παιδιά από τους γονείς τους, αλλά και λιγότερα από όσα αναμενόταν πριν από λίγα χρόνια. Ποιες κοινωνικές, γεωπολιτικές ή παραγωγικές αλλαγές προαλείφονται σε ένα κόσμο όπου ο πληθυσμός των ηλικιωμένων αυξάνεται, το εργατικό δυναμικό συρρικνώνεται και -ίσως σε λιγότερο από τριάντα χρόνια από τώρα- ο αριθμός των κατοίκων αρχίζει να συρρικνώνεται; Πρόκειται για ένα εντελώς αρνητικό σενάριο ή μπορεί να επιφυλάσσει εκπληκτικές πτυχές;

Δημογραφική στροφή

Η ταχύτατη μείωση των γεννήσεων και ο αυξανόμενος έλεγχος των αναπαραγωγικών επιλογών είναι τα σημαντικότερα φαινόμενα του αιώνα και αφορούν χώρες κάθε είδους: κοσμικές, θρησκευτικές και θεοκρατικές, σύγχρονες, σε μετάβαση και παραδοσιακές, πλούσιες και αναπτυσσόμενες, μεγάλες και μικροσκοπικές.

Τα επικαιροποιημένα στοιχεία του Τμήματος Πληθυσμού του ΟΗΕ δείχνουν ότι η ανθρωπότητα σταματά να επεκτείνεται. Τον τελευταίο ενάμιση αιώνα το είχε κάνει εκθετικά. Το 1900 ήμασταν ενάμισι δισεκατομμύριο, το 1950 δυόμισι δισ., το 2000 έξι δισεκατομμύρια και σήμερα είμαστε περίπου οκτώ δισεκατομμύρια. Αλλά η καμπύλη ετοιμάζεται να λυγίσει: θα αντιστραφεί. Τα ερωτήματα σχετικά με την υπερβολική ζήτηση και την ανεπαρκή διαθεσιμότητα των πόρων, φαινόμενα που μας κυνηγούν από τα τέλη του 19ου αιώνα, θα δώσουν τη θέση τους σε ερωτήματα σχετικά με το ποιος θα παράγει πόρους για μια ανθρωπότητα που γερνάει.

Διότι αυτό θα συμβεί. Άρχισε ήδη να γίνεται. Από τα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας, τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πληθυσμού ζουν σε χώρες όπου ο αριθμός των γεννήσεων ανά κάτοικο είναι κάτω από τα επίπεδα που απαιτούνται για τη διατήρηση του πληθυσμού σε σταθερό επίπεδο. Σύμφωνα με τον Ισπανό οικονομολόγο και δημογράφο Jesús Fernández-Villaverde του Πανεπιστημίου Penn, μετά τον Covid-19 το ανθρώπινο γένος στο σύνολό του μπορεί ήδη να έχει γονιμότητα κάτω από το «ποσοστό αντικατάστασης», δηλαδή από τα 2,1 παιδιά ανά γυναίκα που απαιτούνται, ώστε ο μέσος όρος ηλικίας να μην αυξάνεται όλο και περισσότερο και μακροπρόθεσμα, ο πληθυσμός να μην μειώνεται. Ο Fernández-Villaverde θεωρεί ότι ο αριθμός των κατοίκων της Γης θα αρχίσει να μειώνεται σε 29 χρόνια, δεδομένου ότι οι γεννήσεις μειώνονται σταθερά ταχύτερα από ό,τι προέβλεπαν οι δημογράφοι του ΟΗΕ (οι οποίοι αντιθέτως όρισαν το σημείο καμπής σε εξήντα χρόνια). Σήμερα έπεσαν ή βρίσκονται στα πρόθυρα να πέσουν κάτω από το όριο των 2,1 παιδιών ανά γυναίκα σε χώρες «υπεράνω υποψίας», πολύ μακριά από την ευημερία και τον κοσμικό και χειραφετημένο τρόπο ζωής που πιστεύαμε πως αποτελούσε το πλαίσιο του ελέγχου των γεννήσεων και της αναβολής των επιλογών τεκνοποίησης.

Η παρακμή του Ιράν

Πάρτε για παράδειγμα το Ιράν. Είχε αναλογία 6,63 παιδιά ανά γυναίκα το 1980, στα πρώτα χρόνια της επανάστασης των Χομεϊνιστών- σήμερα έχει πέσει στο 1,68 (ένα τέταρτο κάτω από τα επίπεδα που απαιτούνται για τη σταθεροποίηση του πληθυσμού) και, το σημαντικότερο, αυτό συμβαίνει τα τελευταία 25 χρόνια. Τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα είχαν αναλογία 6,5 παιδιά ανά γυναίκα το 1965, δυόμισι φορές περισσότερα από τους ευρωπαϊκούς μέσους όρους, αλλά μέχρι το 2022 είχαν ήδη πέσει στο 1,15. Μακροπρόθεσμα, τα Εμιράτα θα έπρεπε να διπλασιάσουν το ποσοστό γεννήσεων για να διατηρήσουν σταθερό πληθυσμό χωρίς να ενσωματώσουν μετανάστες.

Η Τυνησία, πάλι, θεωρείται μια κοινωνία που ξεχειλίζει από νέους ανθρώπους, που ανυπομονούν να κατευθυνθούν προς την Ευρώπη- αντίθετα, έχει κι αυτή ένα μέλλον δημογραφικής παρακμής μπροστά της: από μια αναλογία πάνω από επτά παιδιά ανά γυναίκα το 1965, έπεσε στα δύο στις αρχές του αιώνα. Και η Τουρκία έχει πλέον γεννήσεις κατά ένα τέταρτο κάτω από το ποσοστό αντικατάστασης (επίπεδα που απαιτούνται για την αντικατάσταση όλων των γονέων με παιδιά). Η Σαουδική Αραβία, το Μαρόκο, η Αίγυπτος και η Λιβύη βρίσκονται πιο πίσω, αλλά φαίνεται να οδεύουν προς την ίδια κατεύθυνση.

Σε ένα τέταρτο του αιώνα η Νότια Κορέα θα μπορούσε να παρουσιάσει μια εικόνα που δεν έχουμε ξαναδεί ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας σε καιρό ειρήνης: τρεις θάνατοι για κάθε γέννηση, το 40% του πληθυσμού με μέση ηλικία γύρω στα 60 (μόλις λιγότερο από την ηλικία εργασίας) και οι γεννήσεις στο ένα πέμπτο σε σχέση με το 1961.

Όσον αφορά στη Λατινική Αμερική, η γονιμότητα του Μεξικού τα τελευταία δύο χρόνια έπεσε κάτω από εκείνη των Ηνωμένων Πολιτειών για πρώτη φορά εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα (ήταν σχεδόν τριπλάσια στα μέσα της δεκαετίας του 1960). Σχεδόν όλες οι χώρες της Λατινικής Αμερικής βιώνουν μια μείωση των γεννήσεων που ξεπερνά όλες τις προβλέψεις: στη Χιλή, λιγότερο από ένα παιδί ανά γυναίκα, η Αργεντινή, η Ουρουγουάη, το Περού, η Βραζιλία και η Κολομβία καταγράφουν επίσης ραγδαία μείωση και βρίσκονται πολύ κάτω από τα δύο παιδιά ανά γυναίκα.

Η δημογραφική παρακμή αποτελεί το παρόν ή τη μοίρα ολόκληρης της Ασίας, της πολυπληθέστερης ηπείρου. Στην Ινδία, τη μεγαλύτερη σε πληθυσμό χώρα του κόσμου, οι γεννήσεις μειώθηκαν κάτω από το ποσοστό αντικατάστασης για πρώτη φορά στην ιστορία τα τελευταία τρία χρόνια. Στο Βιετνάμ ο πληθυσμός πλησιάζει πλέον τα εκατό εκατομμύρια, υπερδιπλάσιος από τον αριθμό που είχε την ημέρα της νίκης του επί των Ηνωμένων Πολιτειών το 1975. Αλλά ακόμη και πριν γίνει πλούσιο, ξεκίνησε η πτώση των γεννήσεων με μη βιώσιμο ρυθμό, με 1,89 παιδιά ανά γυναίκα.

Η κατάρρευση της Κορέας

Η πιο εκπληκτική περίπτωση είναι φυσικά η Νότια Κορέα. Πέρυσι βρισκόταν στο επίπεδο των 0,55 γεννήσεων ανά γυναίκα, τρία τέταρτα κάτω από τα επίπεδα που απαιτούνται για την αντικατάσταση των παλαιότερων γενεών με νέες. Μια αβυσσαλέα υστέρηση. Ο Nicholas Eberstadt του American Enterprise Institute, ένας από τους πρώτους μελετητές που εντόπισε αυτές τις δυναμικές, παρατηρεί ότι σε ένα τέταρτο του αιώνα η Νότια Κορέα θα μπορούσε να παρουσιάσει μια εικόνα που δεν έχουμε ξαναδεί ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας σε καιρό ειρήνης: τρεις θάνατοι για κάθε γέννηση, το 40% του πληθυσμού με μέση ηλικία γύρω στα 60 (μόλις λιγότερο από την ηλικία εργασίας) και οι γεννήσεις στο ένα πέμπτο σε σχέση με το 1961.

Δεν έχω ιδέα αν αυτό θα συμβεί πραγματικά. Η μόνη περιοχή στον κόσμο που διατηρεί προς το παρόν ένα ισχυρό ποσοστό γεννήσεων είναι η Αφρική, εκτός από τους πληθυσμούς στο βόρειο και νότιο τμήμα της ηπείρου. Αλλά η Νότια Κορέα είναι σίγουρα ήδη μια περίπτωση μόνο λίγο πιο ακραία από την Ταϊβάν και προσφέρει μια εικόνα για το τι θα μπορούσε να συμβεί σε αυτήν που μέχρι πριν από λίγα χρόνια ήταν η πολυπληθέστερη χώρα στον κόσμο. Η Κίνα, όχι μόνο δεν κατάφερε ποτέ να ανακάμψει από την πολιτική του ενός παιδιού, αλλά οι αναπαραγωγικές επιλογές έπεσαν ακόμη περισσότερο μετά την απελευθέρωσή τους από τον Σι Τζινπίνγκ το 2016 (από 1,77 σε μόλις ένα παιδί ανά γυναίκα). Η κινεζική γονιμότητα ανά γυναίκα είναι ήδη κατά το ένα τρίτο, περίπου, χαμηλότερη από εκείνη του προηγμένου κόσμου.

Γεωπολιτική της δυσαρέσκειας

Τι είδους κόσμος θα είναι αυτός που θα βρίσκεται σε δημογραφική παρακμή;

Η Ρωσία είναι ένα παράδειγμα του πώς θα μπορούσε να μοιάζει ένας πολύ πιο δύσκολος κόσμος. Η χώρα συρρικνώνεται. Τα 20 από τα τελευταία 31 χρόνια, έχει χάσει πληθυσμό. Και συνεχίζει να χάνει. Έχασε πέντε εκατομμύρια κατοίκους από όταν σχηματίστηκε, από τις στάχτες της Σοβιετικής Ένωσης. Πρακτικά, εδώ και μισό αιώνα, δεν αποκτά αρκετά παιδιά για να σταθεροποιήσει τον πληθυσμό της, για να μην αναφέρουμε το περίπου ένα εκατομμύριο εξόριστους και νεκρούς του πολέμου από το 2022 και μετά. Μια χώρα σε τέτοια δημογραφική παρακμή, μπορεί να γίνει επικίνδυνη. Μπορεί να πάρει τον δρόμο της αγανάκτησης, της μνησικακίας και της εμμονής του αρχηγού ότι η ώρα της εκδίκησης είναι τώρα -το συντομότερο δυνατόν- γιατί μετά η πατρίδα θα έχει όλο και λιγότερα χέρια για να πολεμήσει και να παράγει όπλα.

Μοντέλο Πορτογαλίας, Ιαπωνίας (και Datapizza)

Αυτή είναι η απάντηση του Βλαντιμίρ Πούτιν στη δημογραφική καταστροφή της Ρωσίας και κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί σήμερα ότι δεν θα είναι, κάποια μέρα, και η απάντηση του Σι Τζινπίνγκ στην παρακμή της Κίνας. Και βέβαια, υπάρχουν πολλοί άλλοι τρόποι με τους οποίους η ακραία επιβράδυνση της γονιμότητας στα περισσότερα μέρη του κόσμου μπορεί να δημιουργήσει νέα προβλήματα: το καθεστώς εξάρτησης πάρα πολλών ηλικιωμένων από πολύ λίγους ανθρώπους σε ηλικία εργασίας μπορεί να δημιουργήσει κοινωνικές συγκρούσεις για την κατανομή του πλούτου- οι χώρες στο μέλλον μπορεί να έρθουν σε σύγκρουση μεταξύ τους όχι για να απωθήσουν, όπως σήμερα, αλλά για να προσελκύσουν πιο καταρτισμένους μετανάστες.

Ωστόσο, θα ήθελα να αναλογιστώ περισσότερο δύο δυνητικά θετικές πτυχές, ιδίως (όχι μόνο) σε ώριμες χώρες, όπως η Ιταλία. Η Ιαπωνία προσφέρει ένα μάθημα για το πώς η δημογραφική παρακμή υποχρεώνει ένα παραγωγικό σύστημα να βελτιώσει την παραγωγικότητα, ανά κεφαλή και ανά ώρα εργασίας, απλώς και μόνο επειδή θα υπάρχουν πάντα λιγότεροι εργαζόμενοι. Θα είναι ένα μάθημα που θα πρέπει να μελετήσουν πολλοί.

Και έπειτα, υπάρχει μια πτυχή που θυμίζει ακόμα περισσότερο τις συνέπειες της βουβωνικής πανώλης. Τότε, οι επιζώντες εργάτες ήταν τόσο σπάνια αγαθά που μπόρεσαν να αρχίσουν να διεκδικούν τους όρους τους, αρχίζοντας να υπονομεύουν το φεουδαρχικό σύστημα. Σήμερα, και όλο και περισσότερο στο μέλλον, το σπάνιο εμπόρευμα θα είναι οι νέοι. Πολιτικά, μπορεί να βρεθούν να υπολείπονται, αριθμητικά, από έναν μεγάλο αριθμό ηλικιωμένων ψηφοφόρων, αλλά όσον αφορά την παραγωγή και την τεχνολογία, η κοινωνία και οι μεμονωμένες επιχειρήσεις θα εξαρτώνται όλο και περισσότερο από τις δεξιότητές τους. Δεδομένου ότι αυτές θα είναι σπάνιες και περιζήτητες, η διαπραγματευτική ισχύς των νέων στην κοινωνία θα πρέπει να αυξηθεί.

Από ορισμένες απόψεις, αυτό το βλέπουμε ήδη. Στην Πορτογαλία, εδώ και 40 χρόνια η γονιμότητα δεν επαρκεί για την αντικατάσταση των παλαιότερων γενεών με νέες, και εδώ και 13 χρόνια η χώρα μετρά σταθερά περισσότερους θανάτους από γεννήσεις. Φέτος, για πρώτη φορά, ο προϋπολογισμός αφιερώνει σχεδόν όλους τους πόρους όχι πλέον σε κίνητρα για τους συνταξιούχους, αλλά στην ενθάρρυνση των νέων να παραμείνουν στη χώρα, αντί να μεταναστεύσουν. Και αυτό είναι ένα σημάδι: η δύναμη των νέων γενεών αυξάνεται εξαιτίας του γεγονότος ότι αποτελούν σπάνιο αγαθό.

Και στην Ιταλία; Μου κάνει εντύπωση η εκθετική ανάπτυξη μιας νέας εταιρείας στο Μιλάνο που εκπαιδεύει νέους ανθρώπους για να τους θέσει στην υπηρεσία των εταιρειών που αναζητούν ψηφιακές δεξιότητες. Ονομάζεται “Datapizza” και ξεκίνησε ως μια κοινότητα κοινωνικής δικτύωσης χιλιάδων νέων που ενδιαφέρονται για την τεχνητή νοημοσύνη (AI). Από αυτή τη μορφή προχώρησε στην παροχή υπηρεσιών τεχνητής νοημοσύνης ή στην αντιστοίχιση επιχειρήσεων με άτομα ικανά να εργαστούν με αυτήν. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι κατάφερε τις εταιρείες, να παραχωρήσουν καλύτερους όρους εργασίας ή τουλάχιστον πλήρη, ασυνήθιστη διαφάνεια στους όρους των συμβάσεων.

Πηγή: Corriere della Sera- απόδοση στα ελληνικά KREPORT