National Geographic: Η Σαντορίνη ένα γιγάντιο μαγματικό καζάνι- Γιατί μιλά για “αβέβαιο μέλλον”

Το National Geographic αφιέρωσε εκτενή αναφορά στην έξαρση της σεισμικής δραστηριότητας στις Κυκλάδες, με ιδιαίτερη έμφαση στη Σαντορίνη. Στο σχετικό ρεπορτάζ, παρουσιάστηκαν δηλώσεις ξένων ειδικών, γεωφυσικών και ηφαιστειολόγων, οι οποίοι γνωρίζουν το ιστορικό της περιοχής και παρακολουθούν στενά τις εξελίξεις.

«Η μεγαλύτερη ανησυχία είναι αν οι σεισμοί αρχίσουν να επικεντρώνονται περισσότερο προς την ηφαιστειακή αλυσίδα» λένε ξένοι επιστήμονες και προσθέτουν: «Υπάρχει πάντα ο κίνδυνος κάποιου είδους σύζευξης».

Αναλυτικά το κείμενο

Τα νησιά του Αιγαίου της Ελλάδας συνδέονται συνήθως με χαλαρωτικές δονήσεις και ήρεμο τοπίο. Αλλά μερικά από αυτά, συμπεριλαμβανομένης της Αμοργού, της Ανάφης και της Σαντορίνης, πολιορκούνται αυτή τη στιγμή από ένα φαινομενικά ατελείωτο σμήνος από έντονους σεισμούς.

Τις τελευταίες ημέρες, οι κάτοικοι έχουν τρομάξει από σεισμούς μεγέθους 5,3 βαθμών. Πάνω από τα δύο τρίτα όσων ζουν στη Σαντορίνη επέλεξαν οικειοθελώς να εγκαταλείψουν το νησί και οι αρχές διέταξαν το κλείσιμο των σχολείων και απέτρεψαν μεγάλες συγκεντρώσεις σε εσωτερικούς χώρους. Οι άνθρωποι έχουν πει να μείνουν μακριά από την ακτή και οποιαδήποτε από τις απότομες πλαγιές του νησιού.

Σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης έχει κηρυχθεί, αλλά ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Κυριάκος Μητσοτάκης ζήτησε ψυχραιμία. Σε μια πρόσφατη συνάντηση για την κρίση, είπε: «Η κυβέρνηση έχει εμπιστοσύνη στην επιστήμη», αλλά σημείωσε ότι οι επιστήμονες αντιμετωπίζουν ένα «εξαιρετικά περίπλοκο φαινόμενο».

Η κακοφωνία που μοιάζει με τυμπανοκρουσία των ασυνήθιστα ισχυρών σεισμών, που επικαλύπτεται στην κορυφή του μπαρόκ, ακατάστατου γεωλογικού παζλ της περιοχής, έχει απορρίψει τους ερευνητές. «Δεν είναι σαφές για μένα γιατί έχουμε αυτή την επαναλαμβανόμενη αλληλουχία σεισμών», λέει ο David Pyle, ηφαιστειολόγος στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. «Είναι ένα πραγματικό παζλ».

Αν και η Σαντορίνη είναι η ίδια ένα μερικώς βυθισμένο, και ακόμα ενεργό, ηφαιστειακό νησί, η τρέχουσα συναίνεση είναι ότι η αιτία αυτών των σεισμών είναι κάθε άλλο παρά ηφαιστειακή. Η πηγή τους φαίνεται να σχετίζεται με μια περίεργη, δύσκολα προβλέψιμη τεκτονική διαδικασία – μια που θα μπορούσε γρήγορα να υποχωρήσει ή να κλιμακωθεί επικίνδυνα.

Η κατάσταση εξελίσσεται συνεχώς και τα πράγματα θα μπορούσαν είτε να επιδεινωθούν είτε (ελπίζουμε) να βελτιωθούν. Προς το παρόν, «δεν υπάρχει λόγος για πανικό», λέει ο Jonas Preine, γεωφυσικός στο Ωκεανογραφικό Ίδρυμα Woods Hole. «Αλλά υπάρχει σίγουρα λόγος ανησυχίας».

Η σεισμική και ηφαιστειακή ιστορία της Σαντορίνης

Το Αιγαίο δεν είναι ξένο στους σεισμούς και τις εκρήξεις. Στα νότια και δυτικά της Ελλάδας βρίσκεται το Hellenic Trench των βαθέων υδάτων. Εκεί ένα αρχαίο κομμάτι πυκνού ωκεάνιου φλοιού καταπίνεται από τον υποκείμενο μανδύα. Αυτή η κάθοδος δεν είναι ήρεμη, αλλά χαοτική, και η συνεχιζόμενη πίεση στον φλοιό πάνω αποσπά την Ελλάδα σε πολλές κατευθύνσεις.

Αυτό το τεκτονικό πανδαιμόνιο οδήγησε στο σχηματισμό ζωνών ρηγμάτων που μοιάζουν με ιστό αράχνης και μυριάδων ηφαιστείων, τόσο κάτω όσο και πάνω από το νερό. Οι επιστήμονες, έχοντας επίγνωση αυτών των κινδύνων, παρακολουθούν στενά τα πάντα.

Η Σαντορίνη –ένα γιγάντιο μαγματικό καζάνι με δύο μικρά ηφαιστειακά νησάκια φωλιασμένα στο βυθισμένο κέντρο της– έχει μια σκοτεινή και επικίνδυνη ηφαιστειακή ιστορία που εκτείνεται πριν από 650.000 χρόνια. Διαθέτει μια τεράστια έκρηξη το 1560 π.Χ. που βοήθησε να τερματιστεί ένας πολιτισμός, μια σημαντική έκρηξη το 726 μ.Χ., ακόμη και ένα μέτριο ξέσπασμα το 1950. Είναι ακόμα ένα ενεργό ηφαιστειακό σύστημα — και δεν είναι μόνο. Ένα κοντινό υποθαλάσσιο ηφαίστειο που ονομάζεται Κολούμπο εξερράγη επίσης το 1650, δημιουργώντας μια σειρά από ψηλά τσουνάμι και ένα θανατηφόρο σύννεφο τοξικών αερίων.

Η σημερινή σεισμική καταιγίδα, που μόλις πρόσφατα έγινε πρωτοσέλιδο, συνεχίζεται εδώ και αρκετό καιρό. «Ξεκίνησε προς τα τέλη του περασμένου έτους, άρχισε να υπάρχει ελαφρώς μεγαλύτερη σεισμικότητα, αλλά κανείς δεν το παρατήρησε πραγματικά», λέει η Isobel Yeo, υποβρύχιος ηφαιστειολόγος στο Εθνικό Κέντρο Ωκεανογραφίας στο Σαουθάμπτον της Αγγλίας.

Στα τέλη Ιανουαρίου, υπήρξε μια βαθιά άνοδος της ισχύος και της συχνότητας αυτών των σεισμών. Υπήρχαν σχεδόν χίλιες την ημέρα τις τελευταίες ημέρες. «Πρέπει να είναι απαίσιο πράγμα να το ζήσεις», λέει ο Πάιλ.

Γιατί οι σημερινοί σεισμοί είναι περίεργοι

Οι σεισμοί δεν γίνονται μόνο σε ένα μέρος. Η αναταραχή ξεκίνησε εντός της ίδιας της Σαντορίνης, αλλά η σεισμική εστία γρήγορα μετατοπίστηκε στα ανοικτά.

Το μοτίβο των σεισμών είναι επίσης διαφορετικό από μια κλασική ακολουθία σεισμών. Συχνά, ένα ρήγμα σπάει και προκαλεί τον ισχυρότερο σεισμό του – τον κύριο σεισμό – ο οποίος στη συνέχεια (συνήθως) ακολουθείται από μια σειρά όλο και πιο αδύναμων μετασεισμών. Αλλά σε αυτή την περίπτωση, δεν υπάρχει ξεκάθαρο κύριο σοκ.

Αντίθετα, η περιοχή κροταλίζεται από μια σειρά από σεισμούς κάπως παρόμοιων μεγεθών – και, για αρκετές ημέρες, οι σεισμοί φαινόταν να γίνονται πιο δυνατοί. «Αυτό είναι εξαιρετικά ασυνήθιστο», λέει ο Preine.

Αυτό το άτυπο σεισμικό μοτίβο είναι γνωστό ως σμήνος σεισμών. Συμβαίνουν σε διάφορα μέρη σε όλο τον κόσμο, αλλά το καθένα είναι ιδιότυπο. Για παράδειγμα, τα σμήνη στη χερσόνησο Reykjanes της Ισλανδίας συνδέονται με τη μετανάστευση του μάγματος και πολλά έχουν καταλήξει σε δραματικές εκρήξεις. Αλλά τα σμήνη κάτω από το Εθνικό Πάρκο Yellowstone της Αμερικής δεν έχουν κορυφωθεί σε καμία σύγχρονη ηφαιστειακή δραστηριότητα.

Σε σύγκριση με τους κλασικούς σεισμούς, τα σμήνη «δεν παίζουν σύμφωνα με τους κανόνες», λέει ο Hubbard. Και αυτό καθιστά δύσκολη την πρόβλεψη του μέλλοντός τους.

Τι προκαλεί αυτούς τους σεισμούς;

Για να υποθέσουμε τι μπορεί να συμβεί τις επόμενες ημέρες και εβδομάδες, πρέπει πρώτα να απαντήσουμε σε μια βασική ερώτηση. «Σχετίζονται αυτοί οι σεισμοί με ηφαιστειακή ή τεκτονική δραστηριότητα;» λέει ο Preine.

Τις πρώτες μέρες αυτού του σμήνους, αρκετοί σεισμοί συγκλόνισαν τη βόρεια λεκάνη της καλντέρας της Σαντορίνης, το κύπελλο, βυθισμένο οικοδόμημα στην καρδιά του νησιού. Υπήρχαν εν συντομία ανησυχίες ότι αυτό θα μπορούσε να υποδηλώνει την έναρξη μιας νέας έγχυσης μάγματος στον φλοιό, η οποία θα μπορούσε να προκαλέσει πρόσθετους, καταστροφικούς σεισμούς ή ενδεχομένως να προκαλέσει έκρηξη.

Ευτυχώς, οι σεισμοί με επίκεντρο την καλντέρα ήταν μόνο προσωρινοί. «Αυτή τη στιγμή, η σεισμική δραστηριότητα επικεντρώνεται στα βορειοανατολικά. Δεν συγκεντρώνεται κάτω από κανένα από τα ηφαίστεια που γνωρίζουμε», λέει ο Preine. Τώρα, οι περισσότεροι σεισμοί προέρχονται από τη ζώνη ρηγμάτων Σαντορίνης-Αμοργού, ένα κομμάτι κατακερματισμένου θαλάσσιου πυθμένα μεταξύ των δύο νησιών.

Αυτοί οι υπεράκτιοι σεισμοί δεν δείχνουν επίσης κανένα από τα χαρακτηριστικά του ανερχόμενου μάγματος, ούτε συνοδεύονται από τυπικά σημάδια πριν από την έκρηξη, όπως το έδαφος που διογκώνεται και παραμορφώνεται στις πλαγιές ενός ηφαιστείου. “Αυτή τη στιγμή, αυτή είναι η τεκτονική δραστηριότητα”, λέει ο Yeo – που σημαίνει ότι κάτι συμβαίνει σε ρήγματα.

Τα σμήνη συνδέονται συχνά με την κίνηση υγρών, όπως το νερό ή το διοξείδιο του άνθρακα, μέσω σφαλμάτων. Τα υγρά που διαφεύγουν από ένα ρήγμα και εισβάλλουν σε ένα άλλο μπορούν ουσιαστικά να αναγκάσουν αυτό το ρήγμα να ανοίξει και να προκαλέσουν ρήξη. «Μπορούν να συνεχίσουν να προκαλούν σεισμούς απλώς κινούμενοι», λέει η Τζούντιθ Χάμπαρντ, επιστήμονας σεισμών στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ.

Η πρόβλεψη μελλοντικών κινδύνων είναι δύσκολη

Προς το παρόν, η κύρια απειλή είναι ένας ιδιαίτερα ισχυρός σεισμός και τυχόν κατολισθήσεις ή τοπικά τσουνάμι που μπορεί να προκαλέσει. «Η Σαντορίνη μπορεί να μην είναι έτοιμη να ανατιναχτεί», λέει ο Yeo. Αλλά, προσθέτει, αυτό δεν σημαίνει ότι μπορεί να αποκλειστεί ένας μεγάλος σεισμός.

Πράγματι, αυτός είναι ο λόγος που τα σχολεία είναι κλειστά στη Σαντορίνη, και γιατί οι άνθρωποι καλούνται να αποφύγουν τις ακτές—όχι λόγω οποιασδήποτε ηφαιστειακής δραστηριότητας, αλλά λόγω των πιθανών κινδύνων σεισμού και τσουνάμι.

Αυτό το σμήνος θα μπορούσε ξαφνικά να σβήσει. «Αλλά εξακολουθεί να υπάρχει μια ανησυχία ότι θα μπορούσε να υπάρξει επιτάχυνση σε έναν πολύ μεγαλύτερο σεισμό», λέει ο Pyle. Στις 9 Ιουλίου 1956, ο σεισμός μεγέθους 7,8 Ρίχτερ στην Αμοργό —ο μεγαλύτερος που έπληξε την Ελλάδα τον 20ο αιώνα— και το τσουνάμι που προκάλεσε προκάλεσε ζημιές σε υποδομές σε πολλά νησιά και σκότωσε δεκάδες ανθρώπους.

«Το να ζεις με αβεβαιότητα καθώς εξελίσσεται η κατάσταση… είναι πολύ δύσκολο για τους ανθρώπους, ειδικά όταν τα κτίρια καταρρέουν και η γη τρέμει», λέει η Έιμι Ντόνοβαν, ηφαιστειολόγος και ερευνήτρια φυσικών κινδύνων στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ.

Αν και ένας καταστροφικός σεισμός προκαλεί ανησυχία, δεν είναι το μόνο πράγμα που προκαλεί τρόμο. «Αυτή τη στιγμή, νομίζω ότι η μεγαλύτερη ανησυχία είναι αν οι σεισμοί αρχίσουν να επικεντρώνονται περισσότερο προς την ηφαιστειακή αλυσίδα», λέει ο Preine, συμπεριλαμβανομένου του κοντινού υποθαλάσσιου ηφαιστείου Kolumbo. «Υπάρχει πάντα ο κίνδυνος κάποιου είδους σύζευξης».

Με άλλα λόγια, «αν ανακινήσετε τον θάλαμο του μάγματος προς τα πάνω, μπορείτε να πυροδοτήσετε μια ηφαιστειακή έκρηξη», λέει ο Yeo. Προς το παρόν, δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι συμβαίνει αυτό, αλλά είναι κάτι που οι επιστήμονες προσέχουν στενά.

Αντί να βασίζεται σε ένα προϋπάρχον δίκτυο ηφαιστειακών και τεκτονικών ανιχνευτών, μια γαλβανισμένη διεθνής ομάδα επιστημόνων – με επικεφαλής Έλληνες ερευνητές – αναπτύσσει νέα όργανα, συμπεριλαμβανομένων σεισμομέτρων βυθού ωκεανού και αυτοχειριζόμενων ρομποτικών υποβρυχίων, τα οποία σαρώνουν τα βάθη για τυχόν ύποπτες αλλαγές.

Οι ελληνικές αρχές έχουν κοινοποιήσει τον κίνδυνο στο κοινό προσεκτικά, γρήγορα και με διαφάνεια και «διαχειρίζονται την κρίση πολύ καλά», λέει ο Pyle. Αλλά είναι ανησυχητικό ότι το εγγύς μέλλον είναι ασαφές. «Δεν είμαι σίγουρος αν υπάρχει κάποιος προφανής τρόπος με τον οποίο οι γεωλόγοι θα μπορούσαν να πουν: «Αυτό είναι το πιο πιθανό σενάριο για το πώς θα εξελιχθεί».