Ένα σπάνιο έργο για την παγκόσμια διπλωματία

«Αυτά που είπαμε πρέπει να τα εξιστορούμε και να μη νομίζουμε ότι επειδή τα λέμε ότι έτσι και έγιναν» ( Πλούταρχος) 

Ο Νίκος Κοτζιάς είναι πρώτα δάσκαλος, γραφιάς και μετά όλα τα υπόλοιπα. Έχοντας διατελέσει υπουργός, με μακρόχρονη ενεργητική παρουσία  στις διεθνείς σχέσεις, μπορεί και ξέρει να αποτυπώσει τόσο την θεωρία και πρακτική τους, όσο και να συνθέσει παράλληλα την ιστορική διάσταση της διπλωματίας (του παρελθόντος και του μέλλοντος).

Του Ηλία Καραβόλια

(Σχετικά με το βιβλίο «Μάρξ και Διπλωματία- Θεωρία και πρακτική εξωτερικής πολιτικής και διεθνών σχέσεων»,  του Νίκου Κοτζιά, εκδ. Κάκτος, 2024)

Δεν υπάρχει παγκοσμίως, τουλάχιστον σε τέτοια έκταση και βάθος, ανάλογη πολυετής μελέτη σχετική με το αντικείμενο του βιβλίου «Μάρξ και Διπλωματία» (και μιλάω – επιτρέψτε μου- ως χρόνιος μελετητής του ευρύτερου  μαρξιστικού έργου) 

Ο συγγραφέας Κοτζιάς φαίνεται εμφανώς ότι «κουράστηκε» πριν γράψει πάνω σε αυτό που είναι το ουσιώδες γύρω από την γεωπολιτική και τις διεθνείς σχέσεις : το ιστορικό και ιδεολογικό υπόβαθρο γύρω από το συστημικό φόντο, αυτό που χαρακτηρίζει και το σύγχρονο διεθνές σκηνικό της διπλωματίας.

Δυο αιώνες μετά το έργο του Μάρξ ακούγεται παράδοξο να «γυρνάει» ένας ευρωπαίος υπουργός εξωτερικών γύρω από τα σημαίνοντα του σπουδαίου στοχαστή του Κεφαλαίου και του Μανιφέστου.

Και όμως : ο Νίκος Κοτζιάς ξέρει που είναι θαμμένο το κρυφό νόημα, το καλά κρυμμένο μυστικό της σύγχρονης διεθνούς διπλωματίας και γεωπολιτικής.

Οι διεθνείς σχέσεις είναι πρωτίστως σχέσεις ηγεμονικού καπιταλιστικού και ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού. Και το βιβλίο δείχνει πώς μετατοπίζει ο Μαρξ ( αλλά και ο Ένγκελς) την ανάλυση των τότε συμβάντων στο τότε διεθνές συστημικό φόντο. 

Μέσα από χειρόγραφα, πρακτικά συνεδρίων, κείμενα, βιβλία και άρθρα του μαρξιστικού αχανούς φόντου, ο Κοτζιάς «αρπάζει» την διπλωματία από τα μαλλιά και προσαρμόζει την παραδοσιακή θεωρία των διεθνών σχέσεων με την συστημική προσέγγιση που διατρέχει ιστορικά την γεωπολιτική και διπλωματική σκηνή.

• Σε κανένα κεφαλαίο του σπουδαίου αυτού βιβλίου ο συγγραφέας δεν καθοδηγεί τον αναγνώστη να παραλληλίσει το τώρα με το τότε. Και δεν αφήνει καν «μηνύματα» ιδεολογικής εξίσωσης ή ταύτισης θέσεων και αναλύσεων που να υποδεικνύουν θεωρητικές και πολιτικές προτιμήσεις. 

Διερευνά την εποχή των μεγάλων συμβάντων του 19ου αιώνα, όπως την προσεγγίζει όχι μόνο ο οικονομολόγος Μάρξ αλλά και ο φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Μάρξ. 

Ο Κοτζιάς τολμάει σε μερικά κεφάλαια να «φέρει» (από εκείνη την περίοδο) στο παρόν γεωπολιτικό πλαίσιο ανάλυσης, αυτό που βλέπουμε μεν αλλά απωθούμε : τις συσχετίσεις που επηρέαζαν το διπλωματικό σκηνικό ( και που ο Μάρξ δοκίμαζε να θέτει σε συστημικό φόντο ) ιδιαίτερα ως προς τον φιλελευθερισμό, τον τσαρισμό, τον βοναπαρτισμό, τον αναρχισμό και φυσικά τον καπιταλισμό.

• Το βιβλίο του πρώην υπουργού και καθηγητή Κοτζιά δεν είναι απλή ιστορική αναμόχλευση σημαινόντων και σημαινόμενων. 

Είναι ανάλυση με θέση, και επιστημονικής προσέγγισης σχολιασμό, σχετικά με τις εδραιωμένες αντιλήψεις που ο Μάρξ ανέπτυξε γύρω από τη διπλωματία των ισχυρών δυνάμεων της εποχής του, και γύρω από εξελίξεις όπως τη γαλλική κατοχή στην Ισπανία και την Πορτογαλία, τον διαμελισμό της Πολωνίας, την κατάσταση στο αποικιοκρατικό σύστημα και το ανατολικό ζήτημα.

Προσπαθούμε σήμερα να εντρυφήσουμε στα υπόγεια ρεύματα της ιμπεριαλιστικής διπλωματικής σκηνής αγνοώντας σχεδόν την ηγεμονική ισχύ που ο Μάρξ έβλεπε να εγκαθιστά ο καπιταλιστικός τρόπος κυριαρχίας στον πλανήτη. 

Πίσω από τους αγώνες και τις επαναστάσεις των μαζών, πίσω από το εξεγερσιακό δυναμικό της Διεθνούς και των εργατικών ενώσεων, το κομμμουνιστικό πρόταγμα του Μάρξ δεν παρέλειπε να βλέπει την «μεγάλη εικόνα».

Αυτή ακριβώς είναι που ο Κοτζιάς αναλύει με μέθοδο και προσέγγιση τέτοια που φέρνει τον αναγνώστη κοντά στον ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο λείπει από την σύγχρονη ασταθή πολυπολική εποχή των ηγεμονικών ανταγωνισμών.

Στα κεφάλαια πχ σχετικά με την αποικιοκρατία, αλλά και σε αυτά σχετικά με την Κίνα και την Ινδία της εποχής του Μάρξ, ο Κοτζιάς καταφέρνει να περιγράψει το αθέατο υπόβαθρο των «δημιουργικών διασταυρώσεων» που σε προηγούμενα κεφάλαια του βιβλίου παραθέτει αναλυτικά σχετικά με τους μικρο-και μακρο- ιμπεριαλισμούς, τις συμμαχίες ή και τα τρίγωνα συμμαχιών( σχήματα υπαρκτά μέχρι σήμερα εννοείται).

• Επειδή ο Μάρξ «έπιασε» το διεθνές σύστημα ως προς τις προ- αλλά και μετά- καπιταλιστικές δομές του, ο Κοτζιάς ( σημ : πολιτικός με βαθιά θεωρητική και ιδεολογική κατάρτιση πάνω στην  διαλεκτική σχέση εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής) περιγράφει την μεγάλη σιωπηρή συννενόηση – που ούτε καν εμείς οι μακροοικονομολόγοι ξέρουμε το ακριβές βάθος της – πίσω  από τις διεθνείς σχέσεις (οικονομίας και πολιτικής).

Είναι επίσης γόνιμη για τον αναγνώστη η διερώτηση του συγγραφέα αν ο Μαρξ ήταν τελικά «διεθνολόγος» ή «ευρωκεντρικός» όσον αφορά το σοσιαλιστικό πρόσημο ανάλυσης των τότε συσχετισμών ισχύος.

Μια διερώτηση που αυτομάτως μας μεταφέρει στο σήμερα όπου κυριαρχεί η μονοδιάστατη ανάλυση των πολεμικών συγκρούσεων, με το γεωοικονομικό μάλλον να υπερτερεί του γεωπολιτικού.  

Ο Κοτζιάς δεν ξεχνά να δει και τα βαθιά ζητούμενα του Μαρξ ( κράτος, πατρίδα, απασχόληση) πίσω από τις «μακρινές» έννοιες για τον μέσο άνθρωπο, όπως η διπλωματία και οι διεθνείς σχέσεις. 

• Αν και εκ πρώτης όψεως το βιβλίο μπορεί και να μοιάζει με αναβίωση μιας μεθόδου διαλεκτικής- υλιστικής θεωρίας της διπλωματίας και των διεθνών σχέσεων, εν τούτοις δεν πρόκειται για αυτό ακριβώς. 

Ο χρόνος μελέτης του πολυσέλιδου αυτού σπάνιου έργου περιλαμβάνει παύσεις και σημεία στοχασμού για τον ( μυημένο και μη ) αναγνώστη. 

Αρδεύονται σκέψεις και νοητικοί συσχετισμοί με την σημερινή γεωπολιτική αστάθεια, την ελληνική και ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική, την γεωοικονομική, ενεργειακή, πολιτισμική αλλά και θρησκευτική διπλωματία.  

Του έργο του Μάρξ υπήρξε μεγάλο και βαθύ, πολυεπίδεδο. Και οι διεθνείς σχέσεις τον απασχόλησαν ως ιστορική συστημική αλλά και δομική συνθήκη. 

Αυτό μας προσφέρει ο καθηγητής Κοτζιάς : τόσο την αυτονόμηση της πρώτης από τη δεύτερη όσο και την αλληλεπίδραση τους ώστε να κατανοήσουμε που εδράζεται το θεατρικό και θεαματικό σκηνικό των σημερινών και των παρελθοντικών γεωπολιτικών ανισορροπιών.

Αυτών που χαρακτηρίζουν τις διεθνείς σχέσεις, τους ηγεμονικούς ανταγωνισμούς και καθορίζουν τελικά  την μοίρα των λαών και της οικουμένης ….