“Νέα Μέση Ανατολή”… μέρος τέταρτο- Οι προηγούμενες προσπάθειες που στέφθηκαν με αποτυχία

Η συζήτηση για μια «νέα Μέση Ανατολή» επανήλθε στην επιφάνεια. Αυτή τη φορά από τον Ισραηλινό πρωθυπουργό Βενιαμίν Νετανιάχου, που άνοιξε την συζήτηση, ίσως με βάση αυτό που θεωρεί ως πολιτική και στρατιωτική «νίκη» στη Λωρίδα της Γάζας και τη Χεζμπολάχ στο Λίβανο, και την ικανότητά του να πραγματοποιήσει μια σειρά από εκκαθαρίσεις των ηγετών τους. Δεν είναι η πρώτη φορά που προτείνεται η έννοια της «Νέας Μέσης Ανατολής» καθώς η περιοχή έχει δει διαδοχικά επαναλήψεις της ιδέας από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, με την έναρξη της «ειρηνευτικής διαδικασίας» τον Οκτώβριο του 1991.

Η πρόταση της δεκαετίας του 1990 βασίστηκε σε μια «ειρηνευτική διαδικασία». Το «νέα» συνδέθηκε εδώ με την υπόσχεση για μια ευρεία διαδικασία οικονομικής και χρηματοπιστωτικής ολοκλήρωσης στην περιοχή μεταξύ του Ισραήλ και του αραβικού κόσμου, σε συνδυασμό με την ειρηνευτική διαδικασία ή ως αποτέλεσμα αυτής. Ωστόσο, η πρόταση αυτή σύντομα κατέρρευσε λόγω της αστάθειας και στη συνέχεια ήλθε και η κατάρρευση του «ειρηνευτικού» σχεδίου.

Η έννοια επανήλθε κατά τα πρώτα χρόνια της τρίτης χιλιετίας, αυτή τη φορά αποκτώντας κυρίως πολιτικό περιεχόμενο, μέσω της υπόσχεσης για μια «δημοκρατική Μέση Ανατολή» μετά την απομάκρυνση του καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν στο Ιράκ το 2003, την ανοικοδόμηση/διαίρεση του Ιράκ και την υπόθεση ότι η απομάκρυνση αυτή θα εγκαθίδρυε ένα δημοκρατικό κύμα στην περιοχή!

• Στη δεκαετία του 1980, ο ιστορικός Μπέρναρντ Λιούις είχε γράψει για την διαίρεση της περιοχής σε εθνοτική και θρησκευτική βάση, υπονοώντας ότι το Ιράκ θα ήταν η αρχή, μια ιδέα που η υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Κοντολίζα Ράις ζήτησε και πάλι στις αρχές του 2005, ακολουθούμενη από την έναρξη ενός θρησκευτικού εμφυλίου πολέμου στο Ιράκ το 2006.

Το επόμενο κύμα της συζήτησης για μια «νέα Μέση Ανατολή» συνδέθηκε με την έναρξη των επαναστάσεων της λεγόμενης Αραβικής Άνοιξης το 2011, που οδήγησαν σε εμφύλιους πολέμους και την κατάρρευση πολλών χωρών της περιοχής, η οποία θεωρήθηκε από πολλούς δυτικούς παρατηρητές ως ένα νέο κύμα «δημιουργικού χάους» που θα οδηγούσε τελικά σε μια «δημοκρατική Μέση Ανατολή» με τον επαναδιαχωρισμό των χωρών της περιοχής σε θρησκευτική και εθνοτική βάση, την καταστροφή και την αποδυνάμωση των αραβικών στρατών, υπό το σύνθημα «προώθηση των ελευθεριών και οικοδόμηση της δημοκρατίας».

• Το σημερινό τέταρτο κύμα ήρθε με φόντο τη βίαιη ισραηλινή αντεπίθεση εναντίον της Λωρίδας της Γάζας και του Λιβάνου, μετά την τρομοκρατική επίθεση στις 7 Οκτωβρίου 2023 από τη Χαμάς.

Από αυτά τα τέσσερα κύματα της εννοιολόγησης της «Νέας Μέσης Ανατολής» μπορούν να εξαχθούν ορισμένα συμπεράσματα.

Το πρώτο από αυτά τα συμπεράσματα είναι ότι η συζήτηση για μια «Νέα Μέση Ανατολή» συνδέθηκε στα περισσότερα κύματά της με τη βύθιση της περιοχής σε αμείλικτους εμφυλίους πολέμους ή τη συστηματική καταστροφή των αραβικών στρατών ή και τα δύο, κάτω από διάφορα συνθήματα που κυμαίνονταν από την «επιβολή μιας ψεύτικης ειρήνης», την «προώθηση των ελευθεριών και τη διάδοση της δημοκρατίας» ή την εξάλειψη της τρομοκρατίας και των τρομοκρατικών οργανώσεων.

• Αυτό καθιστά την έννοια της «Νέας Μέσης Ανατολής» έμμεσα συνώνυμη με την επιβολή εμφυλίων πολέμων, την καταστροφή των στρατών, την εκ νέου διαίρεση των χωρών της περιοχής και την οικοδόμηση νέων ισορροπιών ισχύος υπέρ μιας συγκεκριμένης χώρας.

Αυτή η συνωνυμία, ιδίως από τη στιγμή που αρκετά τμήματα των αραβικών ελίτ ταυτίστηκαν σε μεγάλο βαθμό με την έννοια και τις θέσεις της «Νέας Μέσης Ανατολής» σε κάποια στάδια, και μάλιστα τις υπερασπίστηκαν με το σκεπτικό ότι αντιπροσωπεύουν μια αντισυμβατική προσέγγιση για τον τερματισμό των ιστορικών συγκρούσεων στην περιοχή ή μια αναγκαία και επαρκή συνθήκη για να υπερπηδηθούν αυτές οι συγκρούσεις, παραδοχές που αποδείχθηκαν στρατηγικά λανθασμένες.

• Το δεύτερο συμπέρασμα είναι ότι τα τρία πρώτα κύματα απέτυχαν για διαφορετικούς λόγους καθώς η ειρηνευτική διαδικασία της δεκαετίας του 1990 δεν πέτυχε, καταρρέοντας και συμπαρασύροντας μαζί της και το σχέδιο της Νέας Μέσης Ανατολής.

Στη συνέχεια, η διαδικασία ανοικοδόμησης του Ιράκ απέτυχε αποκαλύπτοντας τα ψέματα που χτίστηκε, ενώ ο ιρακινός λαός, με τις διάφορες αιρέσεις και εθνότητες, ακόμη δεν κατάφερε να απαλλαγεί πλήρως από τις αρνητικές συνέπειες των εμφυλίων πολέμων που πέρασε, και πριν από αυτό, την καταστροφή του ιρακινού στρατού υπό την εποπτεία των Ηνωμένων Πολιτειών και των συμμάχων τους, και την κατάρρευση του σχεδίου «Νέα Μέση Ανατολή».

Παρόλο που αρκετές αραβικές χώρες εξακολουθούν να βιώνουν εμφύλιους πολέμους και έχουν πληρώσει τεράστιο οικονομικό και ανθρώπινο κόστος ως αποτέλεσμα αυτού που ήταν γνωστό ως Αραβική Άνοιξη, η ιδέα της εκ νέου διαίρεσης αυτών των χωρών κατά μήκος εθνοτικών και θρησκευτικών γραμμών εξακολουθεί να απορρίπτεται, και η ιδέα της «Νέας Μέσης Ανατολής», όπως την οραματίστηκαν οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σύμμαχοί τους, κατέρρευσε και πάλι, ιδίως με την επιτυχία της Αιγύπτου να προσφέρει ένα ελκυστικό και εμπνευσμένο «μοντέλο» για να βγει κανείς από το χάος της Αραβικής Άνοιξης και το σχέδιο αλλαγής της ταυτότητας των εθνικών κρατών.

• Ωστόσο, η αποτυχία αυτών των τριών κυμάτων δεν αναιρεί το τεράστιο κόστος που πλήρωσαν τα αραβικά κράτη, οι κοινωνίες και οι οικονομίες, το οποίο πρέπει πάντα να έχουμε υπάρχουν στο μυαλό μας.

Όπως ακριβώς απέτυχαν τα τρία προηγούμενα κύματα, έτσι και το τρέχον κύμα θα αποτύχει, επειδή βασίζεται σε εσφαλμένες υποθέσεις.

Η «Νέα Μέση Ανατολή» -όπως την οραματίζεται ο Νετανιάχου και οι σύμμαχοί του στην κυβέρνηση από το εξτρεμιστικό θρησκευτικό κίνημα- βασίζεται ουσιαστικά στην προσπάθεια να οικοδομηθούν νέες ισορροπίες ισχύος στην περιοχή, επανασχεδιάζοντας τον χάρτη του Ισραήλ εις βάρος άλλων αραβικών χωρών.

• Μαζί και την επιβολή αυτού που φαντάζονται ως «ειρήνη» χωρίς κόστος από την πλευρά του Ισραήλ, ή μάλλον με τεράστιο παλαιστινιακό και αραβικό κόστος, μια ψευδής υπόθεση που δεν μπορεί να επιτευχθεί, ούτε θα επιτραπεί σε κανένα συγκεκριμένο κόμμα να την επιβάλει στην περιοχή. Η πραγματικότητα έχει ξεπεράσει αυτές τις αντιλήψεις.

Το τρίτο συμπέρασμα είναι ότι η εμπειρία της περιοχής της Μέσης Ανατολής δηλώνει ρητά ότι οι παραδοσιακές συγκρούσεις στην περιοχή δεν μπορούν να ξεπεραστούν, είτε μέσω της φιλολογίας της φιλελεύθερης θεωρίας είτε μέσω της της πολιτικής οικονομίας- οι πιθανότητες και τα θεμέλια υπεράσπισης όλων αυτών των φιλολογιών έχουν πέσει, ελλείψει οριστικής διευθέτησης αυτών των συγκρούσεων.

Αυτό δεν ισχύει μόνο για τη Μέση Ανατολή, αλλά η ίδια η ασιατική εμπειρία έχει επιβεβαιώσει αυτό το συμπέρασμα. Οι οικονομίες της περιοχής Ασίας-Ειρηνικού, με τις διάφορες υποπεριοχές της, έχουν ευθυγραμμιστεί με την αρχή της εξουδετέρωσης όλων των συνοριακών και θαλάσσιων διαφορών που κληρονομήθηκαν από την προ του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου εποχή υπέρ της εστίασης σε ένα συγκεκριμένο κοινό συμφέρον: την επιτάχυνση των αναπτυξιακών διαδικασιών και την εμβάθυνση της απελευθέρωσης του εμπορίου και των επενδύσεων και της οικονομικής αλληλεξάρτησης.

Μολονότι οι οικονομίες αυτές κατάφεραν να επιτύχουν αυτούς τους στόχους κατά τις δεκαετίες μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν μπόρεσαν να τερματίσουν αυτές τις συγκρούσεις με βάση τα αποτελέσματα της εξάπλωσης της διαδικασίας ολοκλήρωσης, με αποτέλεσμα οι κύριες συγκρούσεις στην περιοχή να επιβεβαιωθούν εκ νέου και οι θεωρίες της πολιτικής οικονομίας να ταπεινωθούν μπροστά τους, με τρόπο που μπορεί να απειλήσει τη βιωσιμότητα όσων έχουν επιτευχθεί σε οικονομικό επίπεδο.