Ευγενία Γιαννούλη: Η αρχαιότητα παρέχει τη δυνατότητα της διαμόρφωσης του “εδώ και τώρα” με επίγνωση

Οι δάσκαλοι που επιλέγουν δρόμους «στο εδώ και τώρα» είναι οι ίδιοι, που προστατεύουν το ατομικό και συλλογικό μέλλον. Είναι οι οραματιστές δάσκαλοι, οι δρώσες προσωπικότητες. Σκέψεις που έκανα καθώς συνομιλούσα με την Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας, στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Ευγενία Γιαννούλη. Στην αδιάκοπη διαδρομή, με την δυναμική πάντα της επικαιροποιημένης γνώσης, παραδοχές, όπως «ξεχωρίζει κάποιος όταν προσπαθεί να είναι πνευματικά έντιμος», καταδεικνύουν ότι η απλότητα έπεται της αφοσιωμένης προσπάθειας.

Είναι αλήθεια. Το Εργαστήριο Ενάλιας Αρχαιολογίας στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών στην Καλαμάτα (2016), η πρώτη, από σύστασης του ελληνικού κράτους, πανεπιστημιακή δομή για την ενάλια αρχαιολογία που δημιουργείται στη χώρα μας, υπάρχει υπό την διεύθυνσή της Ευγενίας Γιαννούλη.

Κι αυτό από μόνο του θεωρώ ότι ήταν αρκετό για μια διευρυμένη επικοινωνία με την πανεπιστημιακό, όπου το αναγνωστικό κοινό κατανοεί πλήρως ότι «η επιστήμη μπορεί και πρέπει να γίνει όπλο συνολικά της ανθρωπότητας».

Συνέντευξη

–Κυρία Γιαννούλη, πόσο εύκολο είναι να γυρίσετε πίσω και να δείτε, ως παρατηρήτρια, την μέχρι τώρα πορεία σας στους επιστημονικούς τόπους και την έρευνα; Τι κυριάρχησε και σας κράτησε αφοσιωμένη στον στόχο;

Μου δημιουργείται έντονη η αίσθηση της πορείας, δοκιμάζοντας, αναζητώντας, ανιχνεύοντας και ιχνηλατώντας τόπους και ανθρώπους. Οτιδήποτε κέντριζε τον νου, οπουδήποτε άξιζε μια στάση. Αρχικά, δεν αναγνώριζα την σημασία των πρώτων εμπειριών, χρώμα, χώμα, αφή, υφή, βλέμμα, αίσθηση, στην διαμόρφωση της ζωντανής σκέψης και της θεωρητικής έκφρασης. Θα έλεγα ότι το τύπωμα της ζωντανής σκέψης σε βιώματα καθημερινά και αργότερα σε επιστημονικά πεδία, ήταν αυτό που με κράτησε αφοσιωμένη στον στόχο. Πάντοτε, από την αρχή της μνήμης ως σήμερα, δεν κατανοώ τίποτα χωρίς το υπόβαθρο της φιλοσοφικής επεξεργασίας. Η φιλοσοφία, εννοώντας την μακραίωνη ελληνική σκέψη, είναι τροφός νου και κριτής πράξεων, κρίσεων και επιλογών. Παντού. Σήμερα, η πορεία συνεχίζεται κεντρομόλος, με στόχευση, προοικονομία δυνάμεων και συνειδητή πρόσδεση στον ορισμένο τρόπο. Είναι ο φύλακας της σκέψης και της ύπαρξης ως ελεύθερης.

–Η αρχαιότητα είναι ο βασικός πυρήνας της ταυτότητας της Ελλάδας, ωστόσο ο αρχαιολόγος σε αυτή τη χώρα, φέρει ενίοτε και το στίγμα του ανθρώπου, που μοχθεί επί ματαίω. Ποια η δική σας θέση.

Πράγματι, μπορεί κανείς να αποκάμει σε αυτή την χώρα, όπως και σε άλλες χώρες, όπου ο μόχθος γίνεται βάρος χωρίς χαρά. Στην δική μας περίπτωση, η αρχαιότητα μας σφραγίζει μέσα από τις μεγάλες τροπές της σκέψης ως σήμερα. Η αρχαιοελληνική εντελέχεια και η τελείωση της θεολογίας που ακολουθεί, και άλλοι αρχαιότατοι σημερινοί όροι, όπως θεωρία, ελευθερία, νους, φύσις, αποτελούν παραδείγματα φιλοσοφικού λογισμού, καθώς και εμπειρικά προσιτών στάσεων, που μικραίνουν το «επί ματαίω», αν θέλουμε να το καταστήσουμε αδιάφορο για την ουσία της ύπαρξης. Από την άλλη, η αντίληψη της άμεσης, μετρήσιμης ανταμοιβής του μετρήσιμου κόπου, εδώ και τώρα, καθιστά τον κόπο μάταιο, άδικο, προσοδοφόρο ή επωφελή. Στην δική μας περίπτωση, η αρχαιότητα μάς παρέχει την δυνατότητα της διαμόρφωσης του εδώ και τώρα με επίγνωση, δηλαδή, με κριτήρια το δίκαιο και ζωηφόρο ή το μάταιο των πρακτικών επιλογών. Και η επίγνωση αυτή παραδίδει κριτήριο μέτρησης μεγεθών των εκάστοτε και κάθε είδους επικεφαλής.

–Πώς διαμορφώνεται σήμερα η σχέση ανάμεσα στην αρχαιολογική επιστήμη και τις πολιτισμικές προτεραιότητες;

Νομίζω ότι η σχέση αυτή είναι κυμαινόμενη και πάντως όχι ενιαία ή εναργής.Το βασικό πλεονέκτημα της αρχαιολογικής επιστήμης, έναντι των άλλων ανθρωπιστικών επιστημών, είναι η μέγιστη διάρκεια χρόνου μελέτης της ανθρώπινης συνθήκης – από το απώτατο παρελθόν ως σήμερα. Καμία άλλη επιστήμη δεν συνέχει χιλιάδες ή εκατομμύρια έτη χάριν κατανόησης του αντικειμένου της σε ιστορικό πλαίσιο. Το στοίχημα μεταξύ αρχαιολογίας και πολιτισμού σήμερα αφορά στον τρόπο με τον οποίο παραδίδεται η σκυτάλη μεταξύ των εποχών. Στο αρχαιολογικό πλαίσιο, καθρεφτίζεται ο τρόπος της ζωής ως εκάστοτε, ως συνέχεια και ως παύση συγκεκριμένου νοήματος. Σήμερα, η επιδερμική μίμηση μπορεί να γεμίζει το παρόν με αρχαιοπρέπεια ή να ντύνει το παρελθόν με τα ενδύματα του τώρα – ασχολία δίχως τελειωμό. Ο τρόπος του ανθρώπου στο παρελθόν και ο πολιτισμός του παρόντος, εδώ και τώρα, αποτελεί πεδίο φιλοσοφικού στοχασμού που δεν έχει κερδηθεί συλλογικά, παρότι ως σχέση υφίσταται και ανιχνεύεται στον παρόντα ιστορικό χρόνο υπό ορισμένες συνθήκες.

–Ποιος ο ρόλος της αρχαιολογίας στον σύγχρονο κόσμο;

Ποιος θα μπορούσε να είναι ο ρόλος της αρχαιολογίας σήμερα; Σε συνέχεια της συζήτησής μας, προκύπτει ότι η αρχαιολογία είναι μείζων επιστήμη, αν όχι η μείζων οδός προσπέλασης και επίγνωσης της ανθρώπινης συνθήκης. Τέτοιου είδους επίγνωση ανθίζει στον φιλοσοφικό στοχασμό πάνω στα ποικίλα δεδομένα του παρελθόντος, ειδικά σήμερα που τα όρια μεταξύ επιστημών είναι διαπερατά, όπως συμβαίνει στα λεγόμενα διεπιστημονικά πεδία. Η επίγνωση είναι δύσκολη άσκηση. Απαιτεί ένα παιδευτικό σύστημα, που προσανατολίζεται σαφώς προς αυτήν και την θεραπεύει συνεχώς. Προσωπικά, δυσκολεύομαι να κατανοήσω την έκθλιψη ενός στέρεου και διαχρονικού (όχι παρατακτικού) φιλοσοφικού και επιστημολογικού υποβάθρου σε κάθε τομέα του επιστητού.

–Το Εργαστήριο Ενάλιας Αρχαιολογίας στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών στην πόλη της Καλαμάτας συνιστά το μόνο Εργαστήριο του είδους σε Πανεπιστημιακό Ίδρυμα της χώρας. Έχοντας τη διεύθυνση του εργαστηρίου, πώς αξιολογείτε το φορτίο της αποστολής σας;

Η ακαδημαϊκή φυσιογνωμία του Εργαστηρίου Ενάλιας Αρχαιολογίας, του πρώτου, όπως σωστά σημειώνετε, στην χώρα, αποτελεί συνάρτηση πρακτικών δεσμεύσεων (παράδειγμα η στενότητα του χώρου) και επιστημονικών επιλογών. Προτάξαμε την επιστημονική διαφοροποίησή μας έναντι ομοειδών υποδομών αλλού, οι οποίες επικεντρώνονται κυρίως στην ανασκαφή και μελέτη αρχαίων ναυαγίων. Εδώ προτιμήσαμε να αναπτύξουμε το θέμα της σχέσης του ανθρώπου με την θάλασσα, των πολιτισμών της προϊστορίας, της αρχαιοελληνικής και μεταγενέστερης αρχαιότητας έως τον 19ο αι. μ.Χ., όταν υιοθετούνται τα ατμοκίνητα πλωτά. Προσεγγίζουμε την παράκτια ζώνη μελετώντας την ως διακριτή πολιτισμική συνιστώσα. Ερευνούμε το πεδίο των ακτών, αρχαιολογικά και ιστορικά, και ιδρύουμε επιστημονικές συλλογές αναφοράς σχετικά με την ναυτική τέχνη της αρχαιότητας, την διακίνηση αγαθών και των διεπαφών, μέσω των παράκτιων πλόων (π.χ. διακίνηση πρώτων υλών, όπως είναι τα πετρώματα μεταξύ άλλων ειδών). Εντοπίζουμε τα ίχνη παλαιών ακτών πέραν της σημερινής ή και πάνω σ’ αυτήν. Παραθέτω εδώ ενδεικτικά ηλεκτρονικό σύνδεσμο σχετικά με τα αρχαιολογικά δεδομένα της ναυτικής τέχνης του Αιγαίου, υπό μορφή Οπτικού Εγχειριδίου Ενάλιας Αρχαιολογίας, αλλά και την ιστοσελίδα του Εργαστηρίου στην ελληνική και στην αγγλική, αντιστοίχως. Καταπιάστηκα με ένα νέο πεδίο, ακολουθώντας μία διευρυμένη οπτική προσέγγισης από την οποία άντλησα σημαντική γνώση. Στην δική μας σειρά, προέχει η δημιουργία υποδομών και η παράδοση της σκυτάλης στην συνέχεια.

–Στην Καλαμάτα, έχει αποδειχθεί ότι γίνονται, σε ακαδημαϊκό και πολιτιστικό επίπεδο, σημαντικές δράσεις. Ποια η σχέση σας με την πόλη πριν τη συνεργασία σας με το πανεπιστήμιο;

Η αλήθεια είναι ότι η σχέση μου με την πόλη της Καλαμάτας αναπτύχθηκε μέσα από την σχέση μου με το Πανεπιστήμιο. Έχω δει την πόλη να αλλάζει πολύ τα τελευταία χρόνια. Θα έλεγα ότι η Καλαμάτα έχει εξελιχθεί σε ιδανικό τόπο για τους νέους ανθρώπους, που σπουδάζουν εδώ. Δεν ξέρω, βέβαια, αν η έλευσή μου εδώ είναι εντελώς τυχαίο γεγονός, αφού στην μητέρα μου, η οποία ειδικεύθηκε στην χειρουργική των ψυχιατρικών κλινικών, ανετέθη η ίδρυση της πρώτης ψυχιατρικής δομής στην περιοχή, πράγμα το οποίο ανέλαβε και περαίωσε την δεκαετία του 1960. Η σχέση της έκτοτε ήταν συνεχής με συναδέλφους της στην πόλη, για τούτο είχαμε απ’ ευθείας ενημέρωση όταν ανέκυψαν τα δεινά των σεισμών.

–Ποια είναι η πιο διαχρονική συμβουλή που έχετε δεχθεί και τι θέλετε να μεταδίδετε στους φοιτητές σας;

Ο Θουκυδίδης παραδίδει για τους Έλληνες και τον τρόπο τους, όπως θυμάμαι,

                 παρά δύναμιν τολμηταί,
παρά γνώμην κινδυνευταί,
και εν τοις δεινοίς ευέλπιδες.

Διδάσκει με ευθύτητα, πρακτικά, εύστοχα και απερίφραστα πώς ο ελληνικός τρόπος οδηγεί στην συρρίκνωση του εσωτερικού φόβου και των φαντασμάτων της ψυχής που την κρατούν δεσμώτη έναντι της ζωής που της αναλογεί. Φανερώνει το κοινό μέτρο, που μετρά τον κάθε έναν ξεχωριστά. Διδάσκει συνοπτικά και ευθύβολα χωρίς διδακτισμό τον βασικό άθλο προς εαυτόν.

–Ποια τα πλεονεκτήματα και ποια, ας πούμε, τα μειονεκτήματα για έναν άνθρωπο που οι σπουδές του δεν τελειώνουν στα είκοσι δύο του χρόνια;

Δεν μπορώ να σκεφτώ μειονεκτήματα, ειδικά αν κανείς μεταφράζει τους όρους της μάθησης σε όρους ζωής και υπαρκτικής κατανόησης με σύμμαχο τον χρόνο. Αυτό αποτελεί συνάρτηση του αντικειμένου των σπουδών φυσικά. Η μελέτη της Αρχαιολογίας ως μείζων επιστήμης ενέχει το πλεονέκτημα της κατάδυσης στις σπουδαίες εμπειρίες, στο απερινόητο της ύπαρξης, όπως ήταν ανέκαθεν η γέννηση, η ζωή και ο θάνατος, η γονιμότητα, η συνεχής υποδήλωση του εκείθεν, του ορατού και του άρρητου, μεταξύ άλλων, η πρόταση για το νόημα του κόσμου. Η οικονομική στενότητα, σήμερα και πάντοτε, αποτελεί τροχοπέδη στην εμβάθυνση στις σπουδές και ενίοτε τις αναστέλλει. Ωστόσο, το δίλημμα μεταξύ οικονομικής και πνευματικής πενίας μπορεί να τεθεί ποικιλοτρόπως σε διαφορετικές περιόδους ή καταστάσεις, σαν μία διελκυστίνδα με την οποίο κανείς καλείται να αναμετρηθεί κατά περίπτωση και μόνον προσωπικά.

–Όσον αφορά στη μνήμη και τη σύνδεση με ό,τι έχει παραδοθεί: τι πρέπει να συμβαίνει ώστε να μην προσπερνάται ένα τόσο σημαντικό κομμάτι όπως είναι η ιστορία;

Ο Όμηρος εγκωμιάζει την μνημοσύνη. Η καλλιέργεια της μνήμης στο εκάστοτε παρόν είναι τρόπος ζωής και συνοχής μεταξύ των μελών μιας κοινότητας, υπόμνηση και απόσταγμα εμπειριών, συνιστά παροχή μέτρου, τρόπου, και κανόνα, καθώς και δείκτη πνευματικής εγρήγορσης. Είναι ευθύνη προσωπική η επιλογή αυτή και υποχρέωση έναντι της ζωής που μας ανήκει, αλλά και έναντι της ζωής εκείνης που δεν είναι δική μας.

–Το προσεχές διάστημα ποια σχέδιά σας εμπεριέχει;

Πρόσφατα, ολοκλήρωσα ένα εκτεταμένο έργο, εργασία σχεδόν δεκαπενταετούς έρευνας, σχετικά με την πρώιμη οίκηση, τα πρώτα σπίτια που έκτισε ο άνθρωπος, στην ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα από την 9η χιλιετία π.Χ. κ.ε., αλλά και στην ευρύτερη Ανατολική Μεσόγειο την ίδια περίοδο, αλλά και μερικές χιλιετίας νωρίτερα. Η επιβίωση και η σημασιολογική μετάλλαξη της πρωτογενούς οικιστικής δομής στις ύστερες χιλιετίες της αιγαιακής προϊστορίας είναι ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον θέμα. Τα κτίρια αποκαλύπτουν τους ανθρώπους με χαρακτηριστική ευγλωττία. Η πολιτισμική ιδιοσυγκρασία περιοχών επί τη βάσει της κτιριολογικής δομής και των μετασχηματισμών της με ενδιαφέρει εξαιρετικά. Συγχρόνως, η έρευνα πεδίου στην παράκτια ζώνη της Νήσου Κεφαλληνίας βαίνει προς ολοκλήρωση, ενώ υπολείπεται η μελέτη του υλικού της έρευνας αυτής. Με απασχολεί, συγχρόνως, η υποδομή του Εργαστηρίου Ενάλιας Αρχαιολογίας και ο τρόπος ενίσχυσής της κατά τον βέλτιστο δυνατό τρόπο.