Ανάλυση/ Η “οβιδιακή” μετατόπιση της Τουρκίας- Ο Ερντογάν διεκδικεί τον θρόνο του Ατατούρκ

H Τουρκία γιορτάζει έναν αιώνα από την ίδρυση του σύγχρονου τουρκικού κράτους. Το 1923, ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ έβαλε την υπογραφή του στην πτώση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Εκατό χρόνια μετά, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν επιχειρεί στη συνείδηση των Τούρκων να σταθεί δίπλα στον Ατατούρκ (αν όχι να τον αποκαθηλώσει). Ακόμη, ο σουλτάνος ονειρεύεται την αναβίωση του οθωμανικού μεγαλείου, ενώ διεκδικεί ρόλο ρυθμιστή στη Μέση Ανατολή.   

Οι σημαντικότεροι σταθμοί

Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Τουρκία ανήκε στα μη εμπόλεμα κράτη. Αμέσως μετά, επέλεξε να αγκυροβολήσει στη Δύση και να ενταχθεί σε διεθνείς θεσμούς, όπως τα Ηνωμένα Έθνη, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Παγκόσμια Τράπεζα, το Συμβούλιο της Ευρώπης και το ΝΑΤΟ.

Αργότερα, η Άγκυρα ήταν ιδρυτικό μέλος του Οργανισμού της Ισλαμικής Διάσκεψης (1969) και του Οργανισμού Τουρκικών Κρατών (2009). Το 1995 προχώρησε σε τελωνειακής ένωση με την Ευρωπαϊκή Ένωση.

29 Ekim Cumhuriyet Bayramı Tebriklerini Kabul ve Resepsiyon https://t.co/RjMdAStPXo

— Recep Tayyip Erdoğan (@RTErdogan) October 29, 2023

Πριν από την άνοδο του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) στην εξουσία τον Νοέμβριο του 2002, η πορεία της Τουρκίας σημαδεύτηκε από μια σειρά πολιτικών και οικονομικών κρίσεων. Συχνά ο στρατός έδειχνε στους  υπόλοιπους θεσμούς, ποιος στα αλήθεια κυβερνάει τη χώρα.

Υπό την κυριαρχία του ΑΚΡ, η Τουρκία ξεκίνησε μια δυναμική διαδικασία οικονομικού και κοινωνικού εκσυγχρονισμού, περιορίζοντας παράλληλα τον ρόλο του στρατού. Οι βελτιωμένες υποδομές, η ανάπτυξη της οικονομίας και το νέο δημόσιο σύστημα υγείας άλλαξαν σημαντικά την εικόνα της χώρας.

Το 2005, η Άγκυρα ξεκίνησε διαπραγματεύσεις για την ένταξή της στην ΕΕ. Η κυβέρνηση προχώρησε σε μεταρρυθμίσεις στον τομέα της οικονομίας και θωράκισε το κράτος δικαίου.

One century Turkey 🇹🇷🇹🇷🇹🇷
We congratulate our Turkish 🇹🇷 friends and Allies, who celebrate the 100th birthday of their great republic! #WeAreNATO #StrongerTogether@tcsavunma pic.twitter.com/Mas6B0pPTm

— HQ Multinational Corps Northeast (@hqmncne) October 29, 2023

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, θεμελιώδεις ελευθερίες έχουν υποστεί σημαντικό πλήγμα. Με την υιοθέτηση ενός νέου συντάγματος το 2017, τις προεδρικές εκλογές του 2018 και την επίμονη άρνηση να συμμορφωθεί με τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, η Τουρκία έχει σαφώς απομακρυνθεί από την αρχική της πορεία προς την ΕΕ.

”Ο μαύρος Τούρκος”

Έχοντας υπηρετήσει ως πρωθυπουργός από τον Μάρτιο του 2003, στη συνέχεια εκλέχτηκε πρόεδρος τρεις φορές -το 2014, το 2018 και το 2023- και έχοντας οργανώσει τη διακυβέρνηση της χώρας γύρω από το πρόσωπο του, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν επιθυμεί να σφραγίσει με την παρουσία του την ιστορία της χώρας.

Σε μια συγκέντρωση του 2003, ο Ερντογάν δήλωσε: «Σε αυτή τη χώρα, υπάρχει ένας διαχωρισμός Μαύρων Τούρκων και Λευκών Τούρκων. Ο αδερφός σου Ταγίπ ανήκει στους Μαύρους Τούρκους».

The Republic Day of Türkiye. 29 October 1923, when Atatürk declared that Türkiye was a republic. Photo taken at #Anıtkabir – by Riza Ozel pic.twitter.com/Wor1yaINDr

— Türkiye_Pics 🇹🇷 (@Turkey_Pics) October 29, 2023

Με τον όρο «Λευκοί Τούρκοι» ο Ερντογάν εννοούσε τις αστικές, κοσμικές, κεμαλικές ελίτ που κυριάρχησαν στη ζωή της χώρας για τα περισσότερα από τα πρώτα ογδόντα χρόνια της δημοκρατίας, διευθύνοντας τη διοίκηση, το στρατό, το δικαστικό σώμα, τον ακαδημαϊκό χώρο, τα μέσα ενημέρωσης και τις επιχειρήσεις. Αυτό ήταν ένα βασικό χαρακτηριστικό της πολιτικής καριέρας του Ερντογάν, καθώς τοποθετούσε τον εαυτό του με συνέπεια ως αντιπροσωπευτικό του δημοφιλούς, θρησκευτικά συντηρητικού τμήματος του εκλογικού σώματος.

Οικονομία και νεο-οθωμανισμός

Οικονομικός εκσυγχρονισμός και μια διακυβέρνηση που περιστρέφεται γύρω από τον ηγέτη («Reis»). Έμφαση στα θρησκευτικά δικαιώματα και νεο-οθωμανική, πολιτιστική αναβίωση. Αυτοί οι τέσσερις πυλώνες οδήγησαν σε μια πρόσκαιρη επιτυχία που πιστώθηκε προσωπικά στον Ερντογάν, τόσο σε εγχώριο όσο και σε διεθνές επίπεδο.

Turkish Republic’s founder Mustafa Kemal Atatürk proclaimed Republic Day as Turkey’s most important holiday. Today marks 100 years & today 100’s of Australian Turks came together to acknowledge & celebrate Republic Day at Federation Square. Thank you to everyone involved pic.twitter.com/7EMnTYGOvM

— Cr Oscar Yildiz JP (@OscarYILDIZ4VIC) October 29, 2023

Ωστόσο, την τελευταία δεκαετία, ο Τούρκος πρόεδρος εισήγαγε μια αναποτελεσματική οικονομική πολιτική που συνδέεται με την ακλόνητη πεποίθησή του πως τα χαμηλά επιτόκια μειώνουν τον πληθωρισμό.

”Η ευσεβής γενιά”

Ο στόχος του να «αναθρέψει μια ευσεβή γενιά» απορρίφθηκε σταδιακά από τους νεότερους Τούρκους, ειδικά μετά τις διαδηλώσεις στο Γκεζί τον Ιούνιο του 2013. Οι νέοι ένιωσαν πως θεμελιώδεις ελευθερίες άρχισαν να περιορίζονται συνεχώς στην Τουρκία. Το κυβερνών κόμμα υπέστη σημαντικές απώλειες στις εκλογές του 2015 και από τότε καταφεύγει σε πολιτικές συμμαχίες με εθνικιστικά κόμματα για να διατηρήσει την κοινοβουλευτική του πλειοψηφία.

Πιο πρόσφατα, ο Ερντογάν χρησιμοποίησε ως σύνθημα τον «Δεύτερο αιώνα της Τουρκίας», προαναγγέλλοντας έναν οδικό χάρτη για να ανυψώσει τη χώρα «πάνω από το επίπεδο των σύγχρονων πολιτισμών». Μια μαζική επικοινωνιακή εκστρατεία γύρω από αυτή την ιδέα, βοήθησε να αποσπάσει την προσοχή από τη βαθιά οικονομική και νομισματική κρίση.

Ο Ερντογάν ως υπερασπιστής των Παλαιστινίων

Ο πόλεμος Ισραήλ-Χαμάς έχει περάσει σε μια νέα φάση, σύμφωνα με τον Νετανιάχου και ίσως συνεχιστεί για μήνες ακόμη, αλλά δύο παράπλευρες συνέπειές του είναι ήδη φανερές.

Η πρώτη είναι η παράλυση της Ευρώπης απέναντι στην κρίση. Μετά τις διαφορετικές και συχνά αντιφατικές δηλώσεις εκπροσώπων της, στην ψηφοφορία για μια ανθρωπιστική ανακωχή, στην ΓΣ του ΟΗΕ, η Ευρωπαϊκή Ένωση εμφανίστηκε κομμένη στα τρία εδώ. Τέσσερις χώρες ψήφισαν εναντίον (Αυστρία, Τσεχία, Ουγγαρία, Κροατία) οκτώ υπέρ της ανακωχής (Γαλλία, Βέλγιο, Λουξεμβούργο, Ισπανία, Πορτογαλία, Ιρλανδία, Μάλτα, Σλοβενία) και οι υπόλοιπες (ανάμεσά τους η Γερμανία η Ιταλία, αλλά και η Ελλάδα και η Κύπρος) απείχαν από την ψηφοφορία, σε μια από τις πιο αποκαρδιωτικές αποτυχίες της περιώνυμης «κοινής εξωτερικής πολιτικής».

Η δεύτερη είναι η εντυπωσιακή μετατόπιση της Τουρκίας- της ρητορικής της τουλάχιστον.

Χρειάστηκαν περίπου τριάντα λεπτά ομιλίας του Ταγίπ Ερντογάν, χθες σε μία εντυπωσιακή συγκέντρωση για την Παλαιστίνη στο παλαιό αεροδρόμιο Ατατούρκ της Κωνσταντινούπολης, για να οδηγήσουν το Ισραήλ να ανακαλέσει τους διπλωμάτες του από την Τουρκία, εδώ. Ο Τούρκος Πρόεδρος αιφνιδίασε, όπως συνηθίζει όταν βρίσκεται εκτός κάδρου, με έναν φιλιππικό εναντίον της Δύσης και του Ισραήλ. Το χαρακτήρισε ως «κατακτητή», επανέλαβε ότι η Χαμάς «δεν είναι τρομοκρατική οργάνωση» ενώ έκανε λόγο για «ημισέληνο και σταυροφόρους».

Anıtkabir Ziyareti https://t.co/k3QvS1XDKy

— Recep Tayyip Erdoğan (@RTErdogan) October 29, 2023

Το δόγμα του νεοοθωμανισμού κυριάρχησε στην ομιλία του με αναφορές σ’ ένα «έθνος, όπως κάποτε στη Θράκη, στα Βαλκάνια, στον Καύκασο, μετά στις ακτές της Ανατολικής Μεσογείου, στην Κεντρική Ασία, στη Νότια Ασία, στην Αφρική».

”Αντίο Κεμάλ”

Η συγκυρία έχει τη σημασία της. Σήμερα γιορτάζονται τα 100 χρόνια της Τουρκικής Δημοκρατίας, επέτειος που ως τώρα ήταν ουσιαστικά μια γιορτή για τον Κεμάλ Ατατούρκ. Ο χθεσινός λόγος του Ερντογάν δεν αφήνει αμφιβολίες ότι ο εθνο-ισλαμισμός του είναι στους αντίποδες του κοσμικού εκσυγχρονισμού του Κεμάλ.

H Τουρκία εμφανίζεται έτσι να βρίσκεται ξανά σε μετωπική σύγκρουση με το Ισραήλ, με απροσδιόριστες συνέπειες για τις σχέσεις της με την Δύση συνολικά.