Οι BRICS και η αποδολαριοποίηση

Με την ευκαιρία της Συνόδου Κορυφής των BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα και Νότια Αφρική) στο Γιοχάνεσμπουργκ της Νότιας Αφρικής, μεταξύ 22 και 24 Αυγούστου 2023, ο διεθνής και ελληνικός Tύπος  ανέδειξε κυρίως δυο θέματα:  πρώτον τη διεύρυνση των BRICS  και δεύτερον την αποδολαριοποίηση.

του Παναγιώτη Ρουμελιώτη[*]

Όσον αφορά το πρώτο, είναι γνωστό ότι 40 χώρες, κυρίως του παγκόσμιου Νότου, επιδιώκουν την ένταξή τους στους BRICS και κατ’ επέκταση στους μηχανισμούς του διεθνούς οργανισμού αυτού (π.χ. Μηχανισμός Συναλλαγματικής Στήριξης του ισοζυγίου πληρωμών των χωρών – μελών με ευνοϊκότερους όρους από εκείνους του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, καθώς και πρόσβαση στην Αναπτυξιακή Τράπεζα του οργανισμού).

Στη Σύνοδο Κορυφής αυτή αποφασίστηκε η ένταξη 6 νέων χωρών στους BRICS: Αργεντινή, Ιράν, Αίγυπτος Αιθιοπία, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και Σαουδική Αραβία. Έτσι, οι υποψήφιες χώρες επιδιώκουν, όπως άλλωστε και τα ιδρυτικά μέλη, να περιορίσουν την εξάρτησή τους από  τους θεσμούς του Bretton Woods (Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και Παγκόσμια Τράπεζα), που καθιερώθηκαν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και επιβλήθηκαν από τη νικήτρια (δυτική) χώρα του πολέμου αυτού, τις ΗΠΑ.  Έτσι, η χώρα αυτή κατάφερε, ως η κυρίαρχη οικονομική δύναμη στον κόσμο, αρχικά να προωθήσει τον κανόνα δολαρίου – χρυσού και μετά το 1971 τον κανόνα δολαρίου.

Από τότε το δολάριο κατέστη διεθνές νόμισμα, δηλαδή ένα νόμισμα που κυριαρχεί στις διεθνείς συναλλαγματικές συναλλαγές και διασυνοριακές πληρωμές, στα συναλλαγματικά αποθέματα των Κεντρικών Τραπεζών και ταυτόχρονα χρησιμοποιείται ως νομισματική μονάδα μέτρησης – τιμολόγησης των κυριότερων πρώτων υλών και ορυκτών καυσίμων.

Ωστόσο, μετά την κρίση του στασιμοπληθωρισμού της δεκαετίας του 1970 και την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας (απελευθέρωση του εμπορίου και της κίνησης των κεφαλαίων),  που προωθήθηκε από τις ΗΠΑ, για να ξεπεραστεί η κρίση αυτή, καθώς και την ένταξη στη διαδικασία αυτή αργότερα της Κίνας, αναδείχθηκαν νέοι πόλοι ανάπτυξης γύρω από τις αναδυόμενες χώρες (π.χ. BRICS).  Με τον τρόπο αυτό, η οικονομική κυριαρχία των ΗΠΑ, και της Δύσης γενικότερα, άρχισε να κάμπτει, ενώ εκείνη των αναδυομένων χωρών να ενισχύεται. Το σημερινό παγκόσμιο οικονομικό σύστημα χαρακτηρίζεται ως πολυπολικό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ΗΠΑ σταμάτησαν να κυριαρχούν στο πλαίσιο του συστήματος αυτού. Ο πίνακας 1 αντικατοπτρίζει τις συγκεκριμένες διαχρονικές διαρθρωτικές αλλαγές.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1⁽¹⁾

Σύνθετος Δείκτης οικονομικής ισχύος (μεσοσταθμικός όρος ισχύος με βάση το ποσοστό συμμετοχής στο παγκόσμιο ΑΕΠ, το παγκόσμιο εμπόριο – εισαγωγές + Εξαγωγές/2 –  και καθαρών εξαγωγών κεφαλαίων)

Όπως προκύπτει, οι ΗΠΑ παραμένουν αδιαμφισβήτητα μια ισχυρή οικονομική δύναμη στον κόσμο, αλλά η Κίνα τις ξεπέρασε το 2020 και αμφισβητεί όλο και περισσότερο την ηγεμονία τους,  όπως καμία άλλη χώρα δεν μπόρεσε να κάνει στο παρελθόν.

Με όρους ισοδύναμης αγοραστικής δύναμης (δηλαδή εφαρμόζοντας στις διάφορες χώρες την ίδια κλίμακα τιμών) οι αναδυόμενες χώρες αύξησαν θεαματικά τη συμμετοχή τους στο παγκόσμιο ΑΕΠ (από 37% το 1980 σε 60% το 2018). Αντίθετα,  το αντίστοιχο ποσοστό των ανεπτυγμένων χωρών μειώθηκε σημαντικά (από 63% σε 40% αντίστοιχα),  ενώ εκείνο των ΗΠΑ περιορίστηκε κατά 7 ποσοστιαίες μονάδες (από 22% σε 15%). Αντίθετα, το ποσοστό της Κίνας αυξήθηκε εντυπωσιακά (από 2% σε 19%).

Ωστόσο, το δολάριο αποτελεί ακόμα το κυρίαρχο νόμισμα και διαμορφώνει το μεγαλύτερο ποσοστό των συναλλαγματικών αποθεμάτων των Κεντρικών Τραπεζών (58,94%  το 2020),  παρά το γεγονός ότι χάνει έδαφος διαχρονικά, αλλά όχι σημαντικό. Αντίθετα, υπάρχει μια αναντιστοιχία μεταξύ της οικονομικής ισχύος της Κίνας και του χαμηλού ποσοστού συμμετοχής του νομίσματός της στα συναλλαγματικά αποθέματα των Κεντρικών Τραπεζών (μόλις 2,27% το 2020).

ΠΙΝΑΚΑΣ 2⁽²⁾

Συναλλαγματικά αποθέματα Κεντρικών Τραπεζών σε διάφορα νομίσματα (%)

* Renminbi (Γουάν Κίνας)

Ταυτόχρονα, παρατηρείται αύξηση των διασυνοριακών  συναλλαγών σε δολάρια (από 20% του παγκόσμιου ΑΕΠ το 2007 σε 40% το 2014),  όπως και αύξηση του δανεισμού σε αμερικανικό νόμισμα, λόγω των επεκτατικών πολιτικών που εφαρμόστηκαν στις ΗΠΑ, μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008. Παράλληλα, το 48,5% της έκδοσης διεθνών ομολόγων αφορά σε δολάρια, ενισχύοντας έτσι τη χρηματοπιστωτική ισχύς των ΗΠΑ.

Ωστόσο, η αποδολαριοποίηση έχει αρχίσει δειλά αλλά αποφασιστικά, κυρίως μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, την εφαρμογή μονομερών προστατευτικών μέτρων που εφαρμόζουν οι ΗΠΑ (επί προεδρίας Τραμπ αρχικά και Μπάιντεν στη συνέχεια)  σε βάρος της Κίνας κυρίως,  για να ανακόψουν τις ηγεμονικές της βλέψεις, και τις κυρώσεις των δυτικών χωρών σε βάρος κρατών, όπως το Ιράν, και ειδικότερα εκείνες σε βάρος της Ρωσίας, μετά την εισβολή της χώρας αυτής στην Ουκρανία.

Οι αναδυόμενες χώρες προσπαθούν μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 να μειώσουν τις συναλλαγές τους σε δολάρια και να ελαχιστοποιήσουν τις αρνητικές επιπτώσεις από την επιμόλυνσή τους από μια νέα τέτοια κρίση στο μέλλον. Επίσης,  επιδιώκουν να περιορίσουν τις επιπτώσεις από πιθανές κυρώσεις των ΗΠΑ, σε περίπτωση διαφωνιών μαζί τους, ιδιαίτερα λόγω της εξωεδαφικής  ισχύος των νόμων της χώρας αυτής σε επιχειρήσεις είτε με παραρτήματα στις ΗΠΑ είτε πραγματοποιούν συναλλαγές σε δολάρια.

Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, εφαρμόστηκαν ακόμα πιο δραστικές κυρώσεις από τις δυτικές χώρες σε βάρος της Ρωσίας όπως:

• πάγωμα των συναλλαγματικών διαθέσιμων της Κεντρικής Τράπεζας της Ρωσίας σε ξένες (δυτικές) Κεντρικές Τράπεζες
• αποπομπή των ρωσικών τραπεζών από το διεθνές διατραπεζικό σύστημα Swift
• απαγόρευση εισαγωγών  ρωσικού αργού πετρελαίου ή/και καθορισμός της τιμής στην πώλησή του
• αποδέσμευση της Ευρώπης από τα ορυκτά καύσιμα της Ρωσίας.

Μετά τις  κυρώσεις αυτές, η Ρωσία αναγκάστηκε να πωλεί τα ορυκτά καύσιμά της σε χαμηλότερες τιμές στην Κίνα και Ινδία, σε γουάν στην πρώτη και ρουπία στη δεύτερη, χωρίς διαμεσολάβηση του διατραπεζικού συστήματος Swift.  Όμως, καθώς οι συναλλαγές αυτές είναι ασύμμετρες, υπάρχει κίνδυνος συσσώρευσης ελλειμμάτων/  πλεονασμάτων σε βάρος ή όφελος των συναλλασσόμενων, που θα πρέπει είτε να εξισορροπηθούν με εμπορικούς όρους είτε με δολάρια.

Προκειμένου να αποφύγει ένα μελλοντικό αποκλεισμό της από το διεθνές  διατραπεζικο σύστημα Swift,  η Κίνα προωθεί το δικό της διεθνές διατραπεζικό σύστημα (China International Payment System), μέσα από το οποίο πραγματοποιείται η αγορά υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG)  από τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Ταυτόχρονα, στο πλαίσιο του νέου δρόμου του μεταξιού, «One Belt One Road», προσπαθεί να επεκτείνει τις συναλλαγές (εισαγωγές – εξαγωγές) σε  εθνικά νομίσματα μεταξύ αυτής και των χωρών που συμμετέχουν στο νέο δρόμο του μεταξιού.

Παράλληλα, από το 2005, η Κίνα έχει ήδη συνάψει συμφωνίες με άλλες Κεντρικές Τράπεζες, για ανταλλαγή συναλλαγματικών αποθεμάτων, όπως με εκείνες της Μαλαισίας, της Αργεντινής, της Νιγηρίας, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, καθώς και με την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα.

Ταυτόχρονα, η Κίνα έχει προωθήσει συμφωνίες με το Χονγκ Κονγκ, την Ταϊλάνδη και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, που αποσκοπούν στην τακτοποίηση πληρωμών μέσω ψηφιακών νομισμάτων και χωρίς τη διαμεσολάβηση τρίτων, είτε μέσω Swift. Η επιδίωξη της Κίνας είναι η διατήρηση της νομισματικής κυριαρχίας της μέσω της χρήσης των ψηφιακών τεχνολογιών. Τα ψηφιακά νομίσματα θα χρησιμοποιούνται για συναλλαγές μεταξύ χρηματοπιστωτικών φορέων (π.x. ανταλλαγή τίτλων), ενώ το απόρρητο των συναλλαγών θα εξασφαλίζεται μέσω της τεχνολογίας blockchain.

Η Κίνα έχει αναπτύξει περισσότερο από κάθε άλλη χώρα στον κόσμο το ψηφιακό νόμισμα e-CNY  και θεωρείται πρωταθλήτρια στις ψηφιακές πληρωμές στις συναλλαγές. Ωστόσο, και άλλες 50 χώρες δοκιμάζουν το δικό τους ψηφιακό νόμισμα, όπως για παράδειγμα οι ΗΠΑ (e-dollar), η EKT (e-euro), η Ρωσία, το Ηνωμένο Βασίλειο κ.ά.

Το κρίσιμο ερώτημα που προκύπτει είναι αν ένα άλλο νόμισμα, εκτός του δολαρίου, μπορεί να το υποκαταστήσει μελλοντικά.

 Μια τέτοια διαδικασία είναι εξαιρετικά δύσκολη και αργή, καθώς για να πραγματοποιηθεί χρειάζεται να επιλυθούν δύσκολα γεωπολιτικά και οικονομικά προβλήματα.

1.  Οι ΗΠΑ ασκούν πιέσεις και απαγορεύουν τη χρηματοδότηση με δολάρια χωρών που τις θεωρούν εχθρικές, κάτι που αντιτίθεται με τη βασική αρχή ότι το διεθνές νόμισμα πρέπει να διατίθεται αδιάκριτα και χωρίς γεωπολιτικούς στόχους. Η κατάσταση αυτή ενθαρρύνει την  αναζήτηση εναλλακτικών τρόπων διεθνών πληρωμών.
2. Τα εμπορικά περιοριστικά μέτρα των ΗΠΑ παρεμποδίζουν το διεθνές εμπόριο και επηρεάζουν ουσιαστικά το αμερικανικό νόμισμα ως προς το διεθνή χαρακτήρα του.
3. Η Κίνα αδυνατεί, αλλά ούτε και επιθυμεί προς το παρόν, να αμφισβητήσει τον ηγεμονικό ρόλο του δολαρίου. Απλώς, προσπαθεί να περιορίσει την εξάρτησή της από το δολάριο μέσω της ενίσχυσης του ρόλου των ψηφιακών νομισμάτων και άλλων διακρατικών και διεθνών συμφωνιών. Το γουαν δεν μπορεί να καταστεί διεθνές νόμισμα, καθώς υπάρχουν ακόμα έλεγχοι στην κίνηση των κεφαλαίων.
4.  Η δημιουργία ενός κοινού νομίσματος των BRICS  παραμένει εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα, καθώς οι χώρες αυτές είναι πολιτικά ετερόκλητες (π.χ.  αυταρχικές, δικτατορικές, δημοκρατικές),  ανήκουν σε διαφορετικό γεωπολιτικό στρατόπεδο (π.χ.  η Ινδία συμμετέχει με δυτικές χώρες στο Δυτικό Συνασπισμό Ν.Α. Ασίας  (ΗΠΑ, ΗΒ, Νέα Ζηλανδία, Ιαπωνία, Αυστραλία)  και έχουν διαφορετικά οικονομικά συμφέροντα και οικονομικές επιδόσεις (π.χ. άλλες χώρες είναι πλεονασματικές και άλλες ελλειμματικές). Δύσκολα, λοιπόν, θα μπορέσουν να καθιερώσουν κοινή νομισματική και δημοσιονομική πολιτική, που συνεπάγεται ένα κοινό νόμισμα.
5. Οι BRICS  θα μπορούσαν ίσως να καθιερώσουν, στο πλαίσιο του Μηχανισμού Συναλλαγματικής Στήριξης και της Αναπτυξιακής Τράπεζας, ένα σύστημα Ειδικών Τραβηχτικων  δικαιωμάτων , όπως εκείνο του ΔΝΤ,  και ενός καλαθιού νομισμάτων των χωρών που συμμετέχουν στους BRICS.  Το καλάθι αυτό θα πρέπει όμως να σταθμιστεί με βάση την εμπορική ισχύ της κάθε χώρας. Αυτό θα οδηγήσει σε κυριαρχία του γουάν,  πράγμα που θα προκαλούσε την άρνηση της Ινδίας να συμμετέχει στο σύστημα αυτό.
6. Θα μπορούσε επίσης να υπάρξουν περιφερειακές νομισματικές ζώνες, αλλά η διαδικασία αυτή απαιτεί περιφερειακές συμφωνίες και θα οδηγούσε σε επιτάχυνση του κατακερματισμού του κόσμου.
7. Τέλος, η πλέον αποτελεσματική λύση θα ήταν η ενίσχυση του ρόλου των Ειδικών Τραβηχτικών Δικαιωμάτων του ΔΝΤ (SDR), ώστε να καταστούν ένα συναλλαγματικό αποθεματικό. Αυτό προϋποθέτει ότι το καλάθι των νομισμάτων του SDR  θα πρέπει να αναθεωρηθεί,  να ανασταθμιστεί και να συνδεθεί με ένα πραγματικό ενεργητικό (π.χ. pool φυσικού ενεργητικού, όπως πρώτες ύλες), ώστε να συμμετέχουν και άλλα νομίσματα χωρών, ανάλογα με το οικονομικό βάρος τους. Αυτό συνεπάγεται αύξηση του ρόλου του γουάν και άλλων αναδυόμενων χωρών, σε βάρος του δολαρίου και του ευρώ. Από οικονομικής άποψης,  η λύση αυτή είναι εφικτή και θα βοηθούσε στην ενεργειακή  μετάβαση (καθώς μέσω των SDR θα χρηματοδοτούνταν η ενεργειακή μετάβαση των αναδυόμενων και αναπτυσσόμενων χωρών στο πλαίσιο των συμφωνιών για την κλιματική αλλαγή).  Ωστόσο, το εγχείρημα αυτό προβλέπεται εξαιρετικά δύσκολο, κυρίως  για γεωπολιτικούς λόγους. Στο παρελθόν, καμία ηγεμονική δύναμη δεν παρέδωσε την πρωτοκαθεδρία της, χωρίς πόλεμο, με εξαίρεση το ΗΒ, που αναγκάστηκε το 1930 να εγκαταλείψει τον κανόνα χρυσού, πάνω στον οποίο στηριζόταν ο ηγεμονική θέση της αγγλικής λίρας, προς όφελος των ΗΠΑ. Σήμερα, το δολάριο αποτελεί κυρίαρχο όπλο της ηγεμονικής δύναμης, που είναι η Αμερική.

(1) Michael Aglietta, Guo Bai, Camille Macaine, La Course à la suprématie monétaire mondiale, Odile Jacob, Paris 2022, σ. 237.

(2) Ibid, σ. 239.

[*] Ομότιμου Καθηγητή Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας του Παντείου Πανεπιστημίου, πρώην Αναπληρωτή Εκτελεστικού Διευθυντή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου.