Αναλύσεις/ Μετά τον Πριγκόζιν: Η ανταρσία της Wagner και το γόητρο του Πούτιν

“Μετά τη συμφωνία Πριγκόζιν-Πούτιν, βραχυπρόθεσμα στη Ρωσία θα ενισχυθεί η δυνατότητα εσωτερικού ελέγχου γενικώς και καταπίεσης των αντιφρονούντων ειδικώς -γράφει ο καθηγητής Κώστας Λάβδας στο KREPORT. Μεσοπρόθεσμα, επιβεβαιώνονται τα νέο-φεουδαλικά στοιχεία της σημερινής Ρωσικής Ομοσπονδίας, μαζί με τη θεσμική ατροφία και τον συνεχιζόμενο κατακερματισμό του μονοπωλίου της κρατικής βίας. Μια δύσκολη και σύνθετη περίπτωση παλαιάς μεγάλης δύναμης σε αποδρομή, με πλούσιο οπλοστάσιο στρατηγικών και τακτικών πυρηνικών όπλων και αδιαμφισβήτητο ρόλο στην ευρασιατική ισορροπία ισχύος.

Η συμφωνία για αποκλιμάκωση που διαπραγματεύτηκε ο πρόεδρος της Λευκορωσίας Λουκασένκο αποσόβησε, προς το παρόν, έναν εμφύλιο πόλεμο. Πρόκειται όμως μόνο για το τέλος της αρχής και τίποτα παραπάνω -γράφει ο καθηγητής διεθνών σχέσεων Μάνος Καραγιάννης. Ο πρόεδρος Πούτιν βγαίνει τραυματισμένος πολιτικά από την κρίση. Εξάλλου, η διαμεσολάβηση ενός ξένου -έστω άκρως φιλικού- ηγέτη για μια εσωτερική σύγκρουση είναι από μόνη της μια μεγάλη ταπείνωση. Το ερώτημα είναι τι θα γίνει στον πόλεμο της Ουκρανίας.

Μάνος Καραγιάννης: Η ανατροπή του Πούτιν μπορεί να φέρει στην εξουσία κάποιον χειρότερο

Η ανταρσία της Wagner φαίνεται ότι έπιασε το Κρεμλίνο εξαπίνης, αν και δεν θα έπρεπε. Η Wagner ελέγχεται σήμερα από τον Γιεβγκένι Πριγκόζιν, αλλά είναι δημιούργημα των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών. Τα τελευταία δέκα χρόνια χρόνια, η εταιρεία εξελίχθηκε σε έναν δεύτερο στρατό με δυνατότητα να επιχειρεί στην Ουκρανία, τη Συρία, τη Λιβύη, το Μάλι και άλλες αφρικανικές χώρες. Η Wagner έχει τα δικά της άρματα μάχης και πυροβολικό, ενώ διατηρεί το δικό της σύστημα διοίκησης και ελέγχου. Με αυτές τις δυνατότητες έκανε τη «βρώμικη δουλειά» του Κρεμλίνου σε ζώνες συγκρούσεων που ο ρωσικός στρατός δεν μπορούσε ή δεν ήθελε να πολεμήσει.

Η ρωσική ηγεσία δεν έκανε καμία προσπάθεια να κρύψει τη στενή της σχέση με τη Wagner. Οι μαχητές της έχουν λάβει εκπαίδευση σε ρωσικές στρατιωτικές εγκαταστάσεις και έχουν νοσηλευτεί σε στρατιωτικά νοσοκομεία. Ορισμένοι από αυτούς έχουν παρασημοφορηθεί από τον ίδιο τον Πούτιν για τη γενναιότητα που έδειξαν στα πεδία των μαχών. Ταυτόχρονα, μέχρι σχετικά πρόσφατα, η Wagner παρουσιαζόταν από τα ρωσικά ΜΜΕ ως μια μυστηριώδης, σχεδόν μυθική οργάνωση με σκληρούς πολεμιστές. Επίσης, με την άδεια των ρωσικών αρχών, μνημεία έχουν χτιστεί στην Ανατολική Ουκρανία και τη Συρία που είναι αφιερωμένα στους πεσόντες «Βαγκνερίτες». Η Wagner δεν ήταν μια απλή μισθοφορική εταιρεία.

Οι προσωπικές φιλοδοξίες του Πριγκόζιν δεν επαρκούν ως εξήγηση για την ανταρσία. Οι μεγάλες απώλειες των ρωσικών δυνάμεων στην Ουκρανία αρχίζουν να αποσταθεροποιούν το καθεστώς Πούτιν. Παρά τον ασφυκτικό έλεγχο της ενημέρωσης, ολοένα και περισσότεροι συνειδητοποιούν ότι η χώρα δεν πρόκειται να νικήσει. Στην Ρωσία σχεδόν όλες οι μεγάλες πολιτικές αλλαγές, ή απόπειρες αλλαγών, έχουν προέλθει από επεμβάσεις του στρατού. Η Εξέγερση των Δεκεμβριστών το 1825, η Επανάσταση του 1905, η Επανάσταση του Φεβρουαρίου το 1917 και το πραξικόπημα εναντίον του Γκορμπατσόφ το 1991 ξέσπασαν όταν η χώρα βίωσε την ταπείνωση της ήττας ή αντιμετώπισε το φάσμα της διάλυσης.

Γύρω από την Wagner έχουν συσπειρωθεί ακροδεξιά στοιχεία που ποτέ δεν είδαν με ιδιαίτερη συμπάθεια τη διεφθαρμένη ολιγαρχία της Μόσχας. Ταυτόχρονα, η οργάνωση διατηρεί επαφή με διάφορες ομάδες και κλίκες μέσα στον σκοτεινό κόσμο των μυστικών υπηρεσιών που έχουν αποστασιοποιηθεί από την ηγετική ομάδα του Κρεμλίνου για διάφορους λόγους. Αυτοί οι «αόρατοι σύμμαχοι» θα προσπαθήσουν να διατηρήσουν τη Wagner ως μοχλό πίεσης μέχρι να ξεκαθαρίσει το πολιτικό περιβάλλον στη ρωσική πρωτεύουσα.

Η συμφωνία για αποκλιμάκωση που διαπραγματεύτηκε ο πρόεδρος της Λευκορωσίας Λουκασένκο αποσόβησε, προς το παρόν, έναν εμφύλιο πόλεμο. Πρόκειται όμως μόνο για το τέλος της αρχής και τίποτα παραπάνω. Ο πρόεδρος Πούτιν βγαίνει σαφώς τραυματισμένος πολιτικά από αυτή την κρίση. Εξάλλου, η διαμεσολάβηση ενός ξένου -έστω άκρως φιλικού- ηγέτη για μια εσωτερική σύγκρουση είναι από μόνη της μια μεγάλη ταπείνωση.

Το μεγάλο ερώτημα, βέβαια, είναι τι θα γίνει στον πόλεμο της Ουκρανίας. Υπάρχουν ορισμένες φωνές στις ΗΠΑ (τραμπικοί Ρεπουμπλικανοί) και σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες (Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία) που ζητούν σταδιακή εξομάλυνση των σχέσεων με τη Μόσχα. Η θεωρητική σχολή του πολιτικού ρεαλισμού, που εκπροσωπείται από τον Henry Kissinger, τον John Mearsheimer, τον Stephen Walt και άλλους, προτείνει ένα νέο modus vivendi με το Κρεμλίνο. Την ώρα που η Δύση προσπαθεί να τιθασεύσει την κινεζική επιθετικότητα στην Άπω Ανατολή και αλλού, ο πόλεμος στην Ουκρανία την οδηγεί σε μια αδιέξοδη σύγκρουση με τη Ρωσία.

Σε κάθε περίπτωση, η Δύση πρέπει να ξεκαθαρίσει επιτέλους τι θέλει να πετύχει: Μια (λελογισμένη) στρατιωτική ήττα της Ρωσίας ή ανατροπή του Πούτιν και αλλαγή καθεστώτος; Αν οι ΗΠΑ και η Ευρώπη θέλουν να ανταγωνιστούν την ανερχόμενη κινεζική υπερδύναμη θα πρέπει να αποϊδεολογοποιήσουν την στρατηγική τους έναντι της Μόσχας. Έτσι και αλλιώς, τα φιλελεύθερα κελεύσματα για εκδημοκρατισμό και πλουραλισμό δεν βρίσκουν ευήκοα ώτα στο εσωτερικό της Ρωσίας. Η ανταρσία της Wagner δείχνει ότι τυχόν ανατροπή του Πούτιν μπορεί να φέρει στην εξουσία κάποιον ακόμα χειρότερο σαν τον Πριγκόζιν.

*Ο Μάνος Καραγιάννης είναι Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Reader in International Security στο King’s College London.

Κώστας Λάβδας: Η κρίση στην Ρωσία

Όπως και αν εξελιχθεί τις επόμενες ημέρες η απόπειρα εφαρμογής της συμφωνίας με την οποία φαίνεται ότι απετράπη το πραξικόπημα του Πριγκόζιν, η εικόνα του Πούτιν θα έχει τρωθεί σοβαρά, ανεξαρτήτως βραχυπρόθεσμων επιπτώσεων και ενδείξεων (ως προς τις οποίες θα επανέλθουμε πιο κάτω). Σε κάθε περίπτωση, η Ρωσική Ομοσπονδία βρέθηκε στην πλέον ρευστή κατάσταση από το 1990-1991, ενώ ο Πούτιν αντιμετώπισε την σοβαρότερη πρόκληση στα 23 χρόνια εξουσίας του.

Η εσωτερική κρίση στην Ρωσία ήλθε σε μια στιγμή που η προαναγγελθείσα ουκρανική αντεπίθεση έμοιαζε να συναντά δυσκολίες. Πιθανόν ο Πριγκόζιν ένιωσε ότι ήταν η κατάλληλη στιγμή, ότι ήταν ανίκητος με δεδομένη την δυσκολία που αντιμετώπισε η ουκρανική αντεπίθεση χάρη εν μέρει στην ομάδα Βάγκνερ. Από την πλευρά του το Κρεμλίνο χρησιμοποίησε εξαρχής το επιχειρούμενο πραξικόπημα για να ενισχύσει περαιτέρω τα έκτακτα μέτρα ελέγχου και να παγιώσει την καταπίεση στο εσωτερικό της Ρωσίας.

Σε κάθε περίπτωση, για το είδος ηγεσίας που αντιπροσωπεύει ο σημερινός Ρώσος πρόεδρος, αποτέλεσε ένδειξη αδυναμίας η ανοχή απέναντι στις επαναλαμβανόμενες προκλήσεις του Πριγκόζιν τους τελευταίους μήνες. Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, ο Πούτιν φαίνεται να αγνόησε τους κινδύνους που συνοδεύουν την μεγάλης κλίμακας χρήση ιδιωτικών στρατιωτικών ομάδων και, ακόμη χειρότερα για ένα αυταρχικό σύστημα, την απόλυτη ανάγκη διατήρησης του κρατικού μονοπωλίου της βίας.

Η ομάδα Βάγκνερ αποτελεί τμήμα μιας ευρύτερης εικόνας στην πρόσφατη ρωσική ιστορία, μιας εικόνας που σχηματίζεται μετά το 1991 και μορφοποιείται σαφέστερα το 2012 όταν ο Πούτιν, τότε από το αξίωμα του πρωθυπουργού, εκφράζει ανοικτά την συγκατάθεσή του για τη χρήση ιδιωτικών δικτύων εφαρμογής στρατιωτικών λύσεων ως προέκταση της ρωσικής εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής. Η ομάδα Βάγκνερ – σήμερα ένα εκτεταμένο δίκτυο εταιρειών που δραστηριοποιείται διεθνώς – αποτελεί μια τέτοια περίπτωση με ιδιαίτερη συμβολή στην πτώση της Κριμαίας το 2014 και εντατική δραστηριότητα έκτοτε κυρίως στην Αφρική. Άλλες, λιγότερο αναπτυγμένες και προβεβλημένες περιπτώσεις, είναι η Ε.Ν.Ο.Τ., η ομάδα Antiterror-Orel και η ομάδα FERAKS.

Πρώτος στρατιωτικός ηγέτης της ομάδας Βάγκνερ ήταν ο Ούτκιν (Dmitry Utkin), ενώ ο Πριγκόζιν μέχρι το 2022 είχε τον ρόλο του χρηματοδότη και εμπνευστή. Με την εμφάνιση του Πριγκόζιν στο προσκήνιο το 2022 ως πολέμαρχου, πολλοί ξέχασαν (ή αγνοούσαν) ότι ο πληθωρικός και βίαιος «επιχειρηματίας» της Μόσχας και πάλαι ποτέ άνθρωπος του Πούτιν ήταν παράγοντας που ανέβηκε μέσα από τα δίκτυα της ρωσικής πρωτεύουσας, στα οποία πιθανότατα εξακολουθεί να έχει προσβάσεις. Είναι εξαιρετικά απίθανο ο Πριγκόζιν να έλαβε την απόφαση της «πορείας προς την Μόσχα» χωρίς κάποια συνεννόηση με κέντρα στην πρωτεύουσα. 

Παρά την πυρηνική ισχύ της, η θεσμικά υπανάπτυκτη ρωσική πολιτεία, με ανύπαρκτα θεσμικά αντίβαρα, αυταρχική εκτελεστική εξουσία, ασθενή πολιτικά κόμματα και ανεπαρκή φόρα διαμόρφωσης πολιτικών πέραν των κολάκων του αυταρχικού ηγέτη, βαδίζει προς μια πιθανή επανάληψη παλιότερων εμπειριών της ρωσικής απολυταρχίας και άλλων αντίστοιχων συστημάτων. Διότι τα σύγχρονα αυταρχικά και τα ιστορικά απολυταρχικά συστήματα δεν «πέφτουν από το εσωτερικό» όπως ακούγεται. Συνήθως πέφτουν -όταν και εάν πέσουν- λόγω συνδυασμού δύσκολων εξωτερικών προκλήσεων (που ενίοτε προκαλούνται από τα ίδια) και ενεργοποιούμενων εσωτερικών ρηγμάτων.

Η συμφωνία σε ένα πρώτο επίπεδο φαίνεται να εγγυάται τη συνεχιζόμενη αυτονομία της ομάδας Βάγκνερ απέναντι στους ρωσικούς κρατικούς θεσμούς και να υπόσχεται την απομάκρυνση των υπουργών που θέλησαν να την εντάξουν στο πλαίσιο του ρωσικού κράτους. Θα διαπιστώσουμε στην πορεία αν, με την ευκαιρία, η συμφωνία αγγίζει, σε ένα βαθύτερο επίπεδο, τις ισορροπίες και τον καταμερισμό έργων στις σχέσεις μεταξύ των φατριών της ρωσικής αυταρχικής ελίτ και των ολιγαρχών που την περιβάλλουν.

Εάν η συμφωνία δεν εφαρμοστεί ή κάποιές παράμετροι αμφισβητηθούν, είναι πιθανό τα σενάρια σύγκρουσης να επανέλθουν. Όμως με τα σημερινά δεδομένα, δυο είναι οι βασικές διαστάσεις που θα πρέπει να έχουμε υπόψη.

Βραχυπρόθεσμα, στη Ρωσία του Πούτιν θα ενισχυθεί η δυνατότητα εσωτερικού ελέγχου γενικώς και καταπίεσης των αντιφρονούντων ειδικώς. Μεσοπρόθεσμα, επιβεβαιώνονται τα νέο-φεουδαλικά στοιχεία της σημερινής Ρωσικής Ομοσπονδίας με το συνδυασμό της θεσμικής ατροφίας και του συνεχιζόμενου κατακερματισμού του μονοπωλίου της κρατικής βίας. Μια δύσκολη και σύνθετη περίπτωση παλαιάς μεγάλης δύναμης σε αποδρομή, με πλούσιο οπλοστάσιο στρατηγικών και τακτικών πυρηνικών όπλων και αδιαμφισβήτητο ρόλο στην ευρασιατική ισορροπία ισχύος.   

*Ο Κώστας Α. Λάβδας είναι Καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και έχει διατελέσει, μεταξύ άλλων, Senior Research Fellow στη London School of Economics και κάτοχος της Έδρας Ελληνικών και Ευρωπαϊκών Σπουδών «Κωνσταντίνος Καραμανλής» στο Fletcher School of Law and Diplomacy του Πανεπιστημίου Tufts στις ΗΠΑ.

Γιώργος Καπόπουλος: Το διαρκές πραξικόπημα

Η κατάρρευση του σοβιετικού καθεστώτος το 1991 και η υιοθέτηση του πολυκομματισμού δεν οδήγησε σε μια νέα θεσμική ταυτότητα αλλά σε πολιτικές έκτακτης ανάγκης που τις περισσότερες φορές αποτελούσαν συνέχεια του αυταρχικού παρελθόντος.

Ως Διαρκές Πραξικόπημα χαρακτήρισε ο Μιτεράν το νέο σύνταγμα που 1958 που έφερε την σφραγίδα του Ντε Γκολ .

Παρ όλο που η Ρωσία και η Γαλλία δεν είναι συγκρίσιμες περιπτώσεις τα δραματικά γεγονότα της ανταρσίας του επικεφαλής της Βάγκνερ Πριγκόζιν ξαναφέρνουν στην επικαιρότητα το Διαρκές Πραξικόπημα, ως συμπύκνωση και αποτίμηση των εξελίξεων στην Ρωσία από το 1991 μέχρι και σήμερα.

Οι πραξικοπηματίες του Αύγουστου του 1991 στην ΕΣΣΔ παραδόθηκαν μετά από λίγες μέρες και έτσι αποκαταστάθηκε προσχηματικά η θεσμική κανονικότητα.

Παρά την επιστροφή του Γκορμπατσόφ στο Κρεμλίνο, ο Γέλτσιν ήταν πλέον το πραγματικό κέντρο εξουσίας που ετοίμαζε το δικό του πραξικόπημα, την διάλυση της ΕΣΣΔ.

Αυθαίρετα, χωρίς δημοψήφισμα ή ψηφοφορία στο Ανώτατο Σοβιέτ, ο Γέλτσιν στις αρχές Δεκεμβρίου του 1991 επέβαλλε στους ομολόγους του της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας την διάλυση της ΕΣΣΔ.

Σχεδόν δύο χρόνια αργότερα τον Σεπτέμβριο του 1993 ό Γέλτσιν παραβίασε το Σύνταγμα και διέλυσε την Βουλή, η ηγεσία της οποίας οχυρώθηκε στο κτήριο του Κοινοβουλίου.

Δύο βδομάδες αργότερα, στις αρχές Οκτωβρίου, ο Γέλτσιν διέταξε τις στρατιωτικές δυνάμεις να καταλάβουν το κτήριο της Βουλής.

Με βαρύτατο φόρο αίματος – πάνω από χίλιοι νεκροί- οι δυνάμεις τεθωρακισμένων άρχισαν να κανονιοβολούν το Κοινοβούλιο.

Ακολούθησε έφοδος πεζοναυτών που συνέλαβαν τους βουλευτές και την φρουρά της Βουλής.

Επικεφαλής της επιχείρησης ο στρατηγός Βολγκογκόνοφ συγγραφέας του βιβλίου «Στάλιν, Θρίαμβος και Τραγωδία».

Έτσι η μετασοβιετική Ρωσία όχι μόνον δεν δημιούργησε θεσμούς που να εγγυώνται την λειτουργία μιας πολυκομματικής δημοκρατίας αλλά συγκρότησε ένα αδιαφανές σύστημα μέσα στο οποίο οι μηχανισμοί του σοβιετικού καθεστώτος διαμόρφωναν και αναδιαμόρφωναν συσχετισμούς, με τελικό ρυθμιστή το Κρεμλίνο.

Ο Πούτιν εξελέγη το 2000 για τετραετή θητεία που μπορούσε να ανανεωθεί μία φορά.

Για την περίοδο 2008 -2012, Πρόεδρος εξελέγη ο Μεντβεντεφ, και ο Πούτιν ανάλαβε τα καθήκοντα του Πρωθυπουργού.

Ακολούθησε συνταγματική μεταρρύθμιση που έδινε στον Πούτιν δύο επιπλέον εξαετείς θητείες στο Κρεμλίνο.

Στέλεχος των υπηρεσιών ασφαλείας του σοβιετικού καθεστώτος, ο Πούτιν προσέθεσε στην θεσμική ασάφεια την τακτική του «διαίρει και βασίλευε», εργαλειοποιόντας κέντρα εξουσίας και μηχανισμούς με ασαφή τα όρια αρμοδιοτήτων.

Εδώ και ένα σχεδόν χρόνο, ο Πριγκόζιν απαξιώνει συνεχώς τις πολεμικές επιδόσεις του υπουργού Άμυνας, Σοϊγκού και του αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Γκεράσιμοφ, μια κατάσταση πραγμάτων την οποία προφανώς ανεχόταν ο Πούτιν για ευνόητους λόγους.

Για να μπορεί με άλλα λόγια να εισπράττει την πατρότητα της νίκης, και ταυτόχρονα να χρεώνει την όποια ήττα στους συνεργάτες του.

Όμως, σε μια χώρα χωρίς σαφές θεσμικό πλαίσιο, το βαθύ Κράτος και τα κέντρα και παράκεντρα εξουσίας, συνειδητά ή ασυνείδητα, πατούν τις κόκκινες γραμμές και από πλεονέκτημα, γίνονται βαρίδι.

Η μετασοβιετική Ρωσία δεν είναι η μόνη χώρα που έχει ιδιωτικούς στρατούς για τις βρώμικες δουλειές που δεν θέλει να χρεωθεί ο στρατός.

Η Blackwater δοξάσθηκε στο Ιράκ ενώ είναι γνωστή η δράση της Λεγεώνας των Ξένων στην Γαλλία αλλά και των Νεπαλέζων Γκούρκας στην Βρετανία.

Η περίπτωση Πριγκόζιν είναι μοναδική, καθώς διαμορφώθηκε με την ανοχή και την συνενοχή του Κρεμλίνου, σε ένα περιβάλλον όπου τα όρια της θεσμικής κανονικότητας δεν είναι ευδιάκριτα.

Πηγή: KREPORT