Ντα Βίντσι: Επιστήμονες ανακάλυψαν το μυστικό – “περίεργο” υλικό που έβαζε στους πίνακες του

Μεγάλοι ζωγράφοι όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Σάντρο Μποτιτσέλι και ο Ρέμπραντ μπορεί να χρησιμοποιούσαν… πρωτεΐνη, κυρίως κρόκο αυγού, στα χρώματα με τα οποία δημιουργούσαν τις ελαιογραφίες τους, σύμφωνα με μια νέα μελέτη. Ίχνη υπολειμμάτων πρωτεϊνών έχουν εντοπιστεί εδώ και καιρό σε κλασικές ελαιογραφίες.

Αν και μέχρι πρότινος πίστευαν ότι οι πρωτεΐνες προέρχονταν από κάποια μόλυνση, η νέα μελέτη που δημοσιεύθηκε την Τρίτη στο περιοδικό Nature Communications διαπίστωσε ότι η προσθήκη ήταν πιθανότατα σκόπιμη – και ρίχνει φως στις τεχνικές γνώσεις των πιο διάσημων Ευρωπαίων ζωγράφων του 16ου, 17ου ή των αρχών του 18ου αιώνα, και στον τρόπο με τον οποίο προετοίμαζαν τα χρώματά τους.

«Υπάρχουν πολύ λίγες γραπτές πηγές για το θέμα αυτό και δεν έχει ξαναγίνει καμία επιστημονική εργασία που να διερευνά το θέμα σε βάθος», δήλωσε στο CNN η συγγραφέας της μελέτης Ophelie Ranquet του Ινστιτούτου Μηχανικής Διεργασιών και Μηχανικής του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Καρλσρούης στη Γερμανία.

«Τα αποτελέσματά μας δείχνουν ότι ακόμη και με μια πολύ μικρή ποσότητα κρόκου αυγού, μπορεί να επιτευχθεί μια εκπληκτική αλλαγή των ιδιοτήτων του λαδομπογιάς, αποδεικνύοντας πώς μπορεί να ήταν επωφελής για τους καλλιτέχνες».

Η απλή προσθήκη λίγου κρόκου αυγού στα έργα τους, όπως αποδεικνύεται, θα μπορούσε να έχει μακροχρόνιες επιπτώσεις που ξεπερνούσαν την απλή αισθητική.

Αυγό και λάδι

Σε σύγκριση με την τέμπερα που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι – η οποία συνδυάζει κρόκο αυγού με χρωστικές σε σκόνη και νερό – η ελαιομπογιά δημιουργεί πιο έντονα χρώματα, επιτρέπει πολύ ομαλές μεταβάσεις χρωμάτων και στεγνώνει πολύ πιο δύσκολα, έτσι ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί για αρκετές ημέρες μετά την παρασκευή της. Ωστόσο, η ελαιομπογιά, η οποία χρησιμοποιεί λινέλαιο ή σαφράν αντί για νερό, έχει επίσης μειονεκτήματα, όπως ότι είναι πιο επιρρεπής στο σκούρο χρώμα και στη φθορά που προκαλείται από την έκθεση στο φως.

Είναι πιθανό, λοιπόν, οι ζωγράφοι να προσέθεταν κρόκο αυγού στην ελαιομπογιά, που πρωτοεμφανίστηκε τον 7ο αιώνα στην Κεντρική Ασία πριν εξαπλωθεί στη Βόρεια Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα και στην Ιταλία κατά την Αναγέννηση.

Στη μελέτη, οι ερευνητές αναδημιούργησαν τη διαδικασία παρασκευής χρωμάτων χρησιμοποιώντας τέσσερα συστατικά – κρόκο αυγού, αποσταγμένο νερό, λινέλαιο και χρωστική ουσία – για να αναμείξουν δύο ιστορικά δημοφιλή και σημαντικά χρώματα, το λευκό του μολύβδου και το θαλασσί.

Αυτό που ανακάλυψαν είναι ότι χρειάζεται περισσότερος χρόνος για να οξειδωθεί το χρώμα, λόγω των αντιοξειδωτικών που περιέχονται στον κρόκο.

Οι χημικές αντιδράσεις μεταξύ του λαδιού, της χρωστικής και των πρωτεϊνών του κρόκου επηρεάζουν άμεσα το χρώμα και πως αυτό συμπεριφέρεται. «Για παράδειγμα, η λευκή χρωστική του μολύβδου είναι αρκετά ευαίσθητη στην υγρασία, αλλά αν την επικαλύψετε με ένα στρώμα πρωτεΐνης, την καθιστά πολύ πιο ανθεκτική σε αυτήν, καθιστώντας το χρώμα αρκετά εύκολο στην εφαρμογή», δήλωσε ο Ranquet.

«Από την άλλη πλευρά, αν θέλατε κάτι πιο σκληρό χωρίς να χρειάζεται να προσθέσετε πολλή χρωστική ουσία, με λίγο κρόκο αυγού μπορείτε να δημιουργήσετε ένα χρώμα με υψηλή ένταση», πρόσθεσε, αναφερόμενη σε μια τεχνική ζωγραφικής όπου το χρώμα απλώνεται σε μια πινελιά αρκετά πυκνή ώστε οι πινελιές να είναι ακόμα ορατές.

Η «Παναγία με το γαρίφαλο»

Μια άμεση απόδειξη της επίδρασης του κρόκου αυγού στο ελαιόχρωμα, ή της έλλειψης αυτής, μπορεί να δει κανείς στη «Παναγία με το γαρίφαλο» του Λεονάρντο ντα Βίντσι, έναν από τους πίνακες που παρατηρήθηκαν κατά τη διάρκεια της μελέτης. Το έργο, που εκτίθεται επί του παρόντος στην Alte Pinakothek στο Μόναχο της Γερμανίας, παρουσιάζει εμφανείς ρυτίδες στο πρόσωπο της Μαρίας και του παιδιού.

«Η ελαιομπογιά αρχίζει να στεγνώνει από την επιφάνεια προς τα κάτω, γι’ αυτό και τσαλακώνεται», δήλωσε ο Ranquet.

Ένας λόγος για το τσαλάκωμα μπορεί να είναι η ανεπαρκής ποσότητα χρωστικών ουσιών στο χρώμα και η μελέτη έδειξε ότι το φαινόμενο αυτό μπορεί να αποφευχθεί με την προσθήκη κρόκου αυγού: «Αυτό είναι αρκετά εκπληκτικό, διότι έχετε την ίδια ποσότητα χρωστικής στο χρώμα σας, αλλά η παρουσία του κρόκου αυγού αλλάζει τα πάντα».

Επειδή το τσαλάκωμα συμβαίνει μέσα σε λίγες ημέρες, είναι πιθανό ο Λεονάρντο και άλλοι ζωγράφοι να το είχαν αντιληφθεί, καθώς και τις πρόσθετες ευεργετικές ιδιότητες του κρόκου αυγού στο ελαιόχρωμα, όπως αυτή της αντοχής στην υγρασία. Η «Παναγία με τα Γαρύφαλλα» είναι ένας από τους πρώτους πίνακες του Λεονάρντο, που δημιουργήθηκε σε μια εποχή κατά την οποία ίσως προσπαθούσε ακόμη τελειοποιήσει τη χρήση του νεοφερμένου μέσου: της ελαιοχρωμίας.

Κατανοώντας τους κλασικούς

Ένας άλλος πίνακας που μελετήθηκε ήταν ο «Θρήνος για τον νεκρό Χριστό», του Μποτιτσέλι, ο οποίος επίσης εκτίθεται στην Alte Pinakothek. Το έργο είναι φτιαγμένο κυρίως με τέμπερα, αλλά για το φόντο και ορισμένα δευτερεύοντα στοιχεία έχει χρησιμοποιηθεί ελαιοχρώμα.

«Γνωρίζαμε ότι ορισμένα μέρη των πινάκων παρουσιάζουν πινελιές που είναι τυπικές για αυτό που αποκαλούμε ελαιογραφία, και όμως εντοπίσαμε την παρουσία πρωτεϊνών», δήλωσε ο Ranquet.

«Επειδή πρόκειται για πολύ μικρή ποσότητα προσδιορίζονταν ως «μόλυνση»: Στα εργαστήρια, οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούσαν πολλά διαφορετικά πράγματα και ίσως τα αυγά να προέρχονταν απλώς από την τέμπερα».

Ωστόσο, επειδή η προσθήκη κρόκου αυγού είχε τόσο επιθυμητές επιδράσεις στη λαδομπογιά, η παρουσία πρωτεϊνών στο έργο θα μπορούσε να αποτελεί ένδειξη εσκεμμένης χρήσης αντ’ αυτού, σύμφωνα με τη μελέτη. Ο Ranquet ελπίζει ότι αυτά τα προκαταρκτικά ευρήματα θα μπορούσαν να προσελκύσουν περισσότερη περιέργεια προς αυτό το ελάχιστα μελετημένο θέμα.

«Αυτή η νέα γνώση συμβάλλει όχι μόνο στην καλύτερη συντήρηση και διατήρηση των έργων τέχνης, αλλά και στην καλύτερη κατανόηση της ιστορίας της τέχνης» δήλωσε η Maria Perla Colombini, καθηγήτρια αναλυτικής χημείας στο Πανεπιστήμιο της Πίζας στην Ιταλία.