Άρθρο του Ομ. Καθηγητή Γεώργιου Στουρνάρα: Υδατικό δυναμικό σήμερα και αύριο

Το νερό στον πλανήτη ήταν πάντα ένα πρόβλημα λόγω της φυσικής ανισοκατανομής του και λόγω της συνεχώς αυξανόμενης χρήσης του. Ωστόσο, με την είσοδο στον 21° αιώνα το νερό μεταφέρει παλαιότερα χρονίζοντα προβλήματα που επιδεινώνουν τη γενικότερη κατάσταση. Αυτό που ακολουθεί είναι μια απλή καταγραφή των βασικών συνιστωσών το προβλήματος. Στο φυσικό περιβάλλον, το νερό είναι στοιχείο καθοριστικό στις χρήσεις γης και στη φυσική ή τεχνητή εξέλιξη του περιβάλλοντος, όπως είναι το ανάγλυφο, η βλάστηση, το έδαφος, το υπέδαφος.. Κάτι ανάλογο συμβαίνει με το δομημένο, αγροτικό, και βιομηχανικό  περιβάλλον και τα τεχνικά έργα.

Η σχέση του έμβιου (οργανικού) κόσμου με τον αβιοτικό (ανόργανο) δεν είναι απλώς ότι η ζωή γεννάται και αναπτύσσεται πάνω ή μέσα στο γεωλογικό περιβάλλον. Η σχέση των δύο κόσμων είναι πολύ πιο ενεργή, δυναμική, ουσιαστική, αλληλεξαρτώμενη. Το νερό αποτελεί τη γέφυρα μεταξύ των δύο κόσμων και συντηρεί μία άλλη γέφυρα, τη φωτοσύνθεση..

Ο Ρώσος Γεωεπιστήμονας Vladimir Vernadsky θεώρησε τη ζωή ως κύρια γεωλογική δύναμη. Προεξοφλώντας την ύπαρξη της Υπερθάλασσας των Mark και Dianna McMenamin, απο¬κάλεσε την έμβια ύλη «ζωογονημένο ύδωρ», έξοχη περιγραφή της ζωής. Είναι φανερός ο ρόλο; του νερού στην άμεση ή έμμεση, ορατή ή τεκμαιρόμενη, μόνιμη ή παροδική  συμβίωση, που έκανε τη βιολόγο Lynn Margulis να ονομάσει τη Γη, «συμβιωτικό πλανήτη». Η «θεωρία της Γαίας» του J.E. Lovelock βασίζεται στο αξίωμα ότι η Γη είναι ζωντανή.

Από πλευράς περιβάλλοντος, το νερό είναι ένα στοιχείο προσβάλλον και προσβαλλόμενο.

Η σχέση ανθρώπου – φυσικού περιβάλλοντος εμφανίζεται στις χρήσεις γης, φυσικών πόρων και επαναδιαθέσεως στο περιβάλλον των υποπροϊόντων της ανθρώπινης δραστηριότητας Στη βάση όλων αυτών, το νερό, εισέρχεται στον 21ο αιώνα χαρακτηριζόμενο από Ποσοτική Ανεπάρκεια, Ποιοτική Υποβάθμιση, από το συνδυασμό Νερό και Πόλεμος, από την Ιδιωτικοποίηση και από τις Επιπτώσεις της Κλιματικής Αλλαγής.

Τα  δεδομένα

Η Γη είναι μια σφαίρα που καλύπτεται από ένα υγρό περίβλημα, την Υδρόσφαιρα. Η απόσταση της Γης από τον Ήλιο (150.000.000 Km) επιτρέπει τη διατήρηση του νερού σε υγρή μορφή., που δεν κατανέμεται με ομοιόμορφο τρόπο.

Από την UNESCO προκύπτει ότι ο μισός πληθυσμός της γης  δεν διαθέτει υγιεινό νερό σε επαρκείς ποσότητες. Η παγκόσμια κατανάλωση νερού διπλασιάζεται κάθε 20 χρόνια, αναπτυσσόμενη με διπλάσιους ρυθμούς από ότι η αύξηση του πληθυσμού. Αυτό θα πρέπει, εκ των πραγμάτων, να αποδοθεί στην αύξηση του πληθυσμού και στη βελτίωση των συνθηκών διαβιώσεως. Με στοιχεία του Ο.Η.Ε., πολύ σύντομα η κρίση γύρω από το νερό θα αλλάξει ριζικά τον τρόπο που ζούμε ενώ θα απειλήσει με αφανισμό ολόκληρους πληθυσμούς.

Πέραν της γνωστής εικόνας των ερήμων, υπάρχουν περιοχές όπως οι στέπες πολικές  περιοχές με το νερό αδρανοποιημένο στη μορφή του πάγου. Απερήμωση, είναι οι φυσικές και τεχνητές επανορθωτικές διαδικασίες για την ελαχιστοποίηση του φαινομένου. Οι παράγοντες της ερημοποιήσεως είναι, το κλίμα, η φυσιογραφία, η γεωλογία, η Υδρολογία και Υδρογεωλογία, οι ανθρωπογενείς επιδράσεις. Η σοβαρότητα του προβλήματος σε παγκόσμια κλίμακα, οδήγησε στην κατάρτιση της «Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για την καταπολέμηση της Ερημοποιήσεως», με ειδικό παράρτημα για τις χώρες της Μεσογείου.

Επτά, μόνο, χώρες είναι υπεύθυνες για το 50% της παγκόσμιας ρυπάνσεως, ενώ το 70% των φυσικών πόρων καταναλώνεται από το 25% του πληθυσμού των ανεπτυγμένων χωρών. 170 εκατομμύρια στρέμματα τροπικών δασών καταστρέφονται κάθε χρόνο. Η αναμενόμενη αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού και ο πολλαπλασιασμός της βιομηχανικής παραγωγής είναι δεδομένα, που πρέπει να αντιμετωπιστούν από τώρα. Εκτιμάται ότι η μόλυνση του περιβάλλοντος, με προεξάρχουσα τη μόλυνση του υδατικού περιβάλλοντος, ευθύνεται για το 20-25% των θανάτων παγκοσμίως. Ως κύριες ανθρωπογενείς επιβαρύνσεις των υδατικών συστημάτων μπορούν να αναφερθούν η Γεωργία, η Κτηνοτροφία, η Βιομηχανία οι Σκουπιδότοποι τα Νεκροταφεία οι Υπόνομοι, οι Βόθροι η Εξορυκτική και Μεταλλευτική δραστηριότητα, τα Πετρελαιοειδή και τα Ραδιενεργά απόβλητα.

Όλοι οι ρύποι ανεξαρτήτως φύσης, προελεύσεως και τρόπου διαθέσεώς τους στο περιβάλλον, αργά ή γρήγορα, αμέσως ή εμμέσως, τροποποιημένοι ή ως έχουν θα καταλήξουν σε έναν υδάτινο αποδέκτη. Επομένως, η χρήση του νερού, με τον τρόπο που συντελείται σήμερα, οδηγεί στο επόμενο βήμα, όπου κάθε υδατικό σύστημα γίνεται, εν δυνάμει, μία εστία μολύνσεως. Υπάρχουν δύο ειδών προσβολές των υδατικών συστημάτων, η ρύπανση του υδατικού πόρου (resource contamination) και η, ενδεχόμενη, λόγω φυσικών διαδικασιών αντιμετωπίσεως του ρύπου άφιξη του ρύπου στο υδροληπτικό έργο (resource contamination).

Από την, αρχαιότητα, η κατοχή και εκμετάλλευση υδατικών πηγών αποτέλεσε σπουδαίο διπλωματικό όπλο για όλα τα κράτη και για όλα τα καθεστώτα, ήδη, από τη Μυθολογία και Προϊστορία. Με την πάροδο των ετών, αλλάζουν τα μέσα της ηθελημένης ή όχι, καταστροφής του υδατικού περιβάλλοντος. Σύγχρονες πολεμικές προσβολές των υδατικών συστημάτων μπορούν να αναφερθούν οι ρύποι, που ανιχνεύονται και σήμερα στις περιπτώσεις των Βιετνάμ, Ιράκ, Γιουγκοσλαβίας, Αφγανιστάν, των οπλικών συστημάτων HAARP, των χημικών και βιολογικών όπλων  και των πυρηνικών δοκιμών.

Στο τέλος της χιλιετηρίδας και σε εκατομμύρια κυβικά μέτρα η κατανομή των υδατικών πόρων, στη Μέση Ανατολή, ήταν: Τουρκία 134.000, Συρία 5.500, Σαουδική Αραβία 2.200, Ισραήλ 2.200, Ιορδανία 1.100. με ευνόητες επιπτώσεις σε πολιτικό, οικονομικό, διπλωματικό και στρατιωτικό επίπεδο. Η διαχείριση των νερών Τίγρη και Ευφράτη προκάλεσε ανησυχίες για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις και απετέλεσε σύμβολο του Τουρκικού εθνικισμού.

• Ο αριθμός των επιφανειακών υδατικών συστημάτων (ποτάμια), που αποτελούν σύνορο μεταξύ κρατών, ανέρχεται στα 261 και ο αριθμός των κρατών που εμπλέκονται στη διασυνοριακή αυτή κατάσταση ανέρχεται στα 145. Ανάλογη κατάσταση επικρατεί και για τα υπόγεια διασυνοριακά νερά, όπου το πρόβλημα είναι περισσότερο δύσκολο στην οριοθέτηση και αντιμετώπιση του, καθώς είναι πιο δύσκολος ο προσδιορισμός των υπόγειων υδρογεωλογικών λεκανών.

Ειδικό, αλλά πολύ σπουδαίο ζήτημα, μέσα στο πλαίσιο της οικονομικής διαστάσεως του νερού, αποτελεί η ιδιωτικοποίηση και εμπορία των υδατικών πόρων, ειδικώς στο θέμα της υδρεύσεως. Ενισχύεται, μάλιστα, από όλα τα ΜΜΕ, με το «μείζον επιχείρημα» ότι τα ιδιωτικό-οικονομικά συστήματα είναι πολύ αποτελεσματικότερα άρα, πολύ οικονομικότερα από αυτά του ευρύτερου δημόσιου τομέα. Αυτό, πέραν του βασικού ανθρώπινου δικαιώματος.

Οι επιπτώσεις της παγκόσμιας κλιματικής αλλαγής (ΠΚΑ) διαφέρουν από χώρα σε χώρα, αναλόγως της γεωγραφικής της θέσης και την κυκλοφορία των αερίων μαζών. Η Μεσόγειος π.χ. και η Ελλάδα είναι περιοχές όπου οι επιπτώσεις της ΠΚΑ είναι συγκεκριμένες με άνοδο της θερμοκρασίας, μείωση βροχοπτώσεων. Πρόσφατη μελέτη της Τράπεζας της Ελλάδας (Επιτροπή ΕΜΕΚΑ), όπου είχαμε την τιμή να συμμετάσχουμε, ως επισπεύδοντες για τον τομέα του υδατικού δυναμικού, επιβεβαιώνει τα παραπάνω και εκτιμά τα, προβλεπόμενα, προβλήματα, των περιβαλλοντικών, οικονομικών και κοινωνικών επιπτώσεων από την Κλιματική Αλλαγή στην Ελλάδα. Οι επιπτώσεις της ΠΚΑ οδηγούν στην αναγκαιότητα αναθεώρησης της υδατικής επάρκειας, την προστασία του υδατικού δυναμικού, των όρων χρήσης του νερού, το ιδιοκτησιακό καθεστώς και την τιμολόγηση κατά χρήστη και κατά χρήση.

Απαντήσεις και προτάσεις για το πρόβλημα

Μέσα από τη βάναυση διατάραξη έως ανατροπή της οικολογικής ισορροπίας και την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας, η ελπίδα της διεθνούς συνεργασίας αποτελεί μια ελπίδα κάποιου διεξόδου, στηριζόμενη και στην «πράσινη διπλωματία». Επίμονες επιστημονικές παρατηρήσεις και προτάσεις είναι αυτό που απαιτεί η επιβίωση του πλανήτη και των κοινωνιών, οι οποίες, πάντως, θα πρέπει να αρθούν πάνω από, επί μέρους, συμφέροντα τους ή εθιμικές εμμονές τους.

Είναι φανερό ότι η υδατική πολιτική (στο πλαίσιο και της περιβαλλοντικής πολιτικής) πρέπει να αποτελέσει, πλέον, βασικό κριτήριο αξιολογήσεως των πολιτικών συστημάτων, των κυβερνητικών ή, γενικότερων, πολιτικών σχεδιασμών και πρακτικών, αλλά και της καθημερινής ζωής σε επίπεδο μικρότερων κοινωνιών. Όμως, πέραν των ευθυνών και του οφειλόμενου ελέγχου των τοπικών, περιφερειακών, εθνικών ή υπερεθνικών ηγεσιών, δεν πρέπει να ξεχνάμε και την προσωπική ευθύνη του καθενός, η οποία ευθύνη γίνεται μεγαλύτερη και πλέον απόλυτη για όλους όσους έχουν ενημερωθεί σε κάποιο βαθμό για υδατικό ζήτημα.