Άρθρο Κατρούγκαλου στο libre: Κίνδυνοι για την ελευθερία και την δημοκρατία

Όπως είναι φυσικό, η δυσμενής εξέλιξη της πανδημίας και η έκρηξη της ακρίβειας είναι τα βασικά προβλήματα που απασχολούν το μέσο Έλληνα την περίοδο αυτή. Συμβαίνουν όμως σημαντικές και ανησυχητικές εξελίξεις στο μέτωπο της δημοκρατίας και των ελευθεριών που δεν πρέπει να μας αφήνουν αδιάφορους. Η προσπάθεια χειραγώγησης του τύπου μέσω των λιστών Μητσοτάκη-Πέτσα είναι το πλέον γνωστό παράδειγμα. Απετέλεσε ευκαιρία να συμφωνήσουν όλα τα κόμματα της αντιπολίτευσης στην ανάγκη να διερευνηθεί το ζήτημα από ειδική εξεταστική επιτροπή της Βουλής. Το θέμα δεν είναι απλώς η πλήρης έλλειψη κριτηρίων και διαφάνειας.

Του Γιώργου Κατρούγκαλου*

Προφανώς και αυτό είναι μείζον ζήτημα:

• Για παράδειγμα γιατί να χρηματοδοτηθούν δύο ιστοσελίδες του κ. Μένιου Φουρθιώτη, οι οποίες δεν είχαν καν ενημέρωση -μάλιστα σε μία από αυτές η ενημέρωση έγινε αναδρομικά για να μη φαίνεται εντελώς ως άδειο κέλυφος το σάιτ- και να μην χρηματοδοτηθεί καθόλου το site που φιλοξενεί το άρθρο αυτό;

Τα πράγματα είναι πολύ χειρότερα όμως από την απλή έλλειψη κριτηρίων. Υπήρξε σαφής στρατηγική χειραγώγησης και εκμαυλισμού των ΜΜΕ, στη χειρότερη για αυτά οικονομική στιγμή, όταν τα έσοδα από κυκλοφορία και διαφήμιση έχουν σχεδόν στερέψει. Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνον το 1% από τα δεκάδες εκατομμύρια ευρώ πήγαν σε αντιπολιτευόμενα μέσα. «Τόσο χρυσάφι θα κάνει άσπρο το μαύρο, όμορφο τ’ άσχημο, σωστό το λάθος, σπουδαίο το χυδαίο, νέο το παλιό, γενναίο το δειλό…», για να θυμηθούμε τα λόγια του Σαίξπηρ που επαναλάμβανε συχνά και ο Μαρξ…

Οι Δημοσιογράφοι Χωρίς Σύνορα, οι οποίοι έχουν καταρτίζουν το Index ελευθερίας του Τύπου διεθνώς, όχι απλώς υποβάθμισαν τη χώρα μας κατά πέντε θέσεις, αλλά εξηγούν γιατί έγινε αυτή η υποβάθμιση:

• «Επικίνδυνο κοκτέιλ για την ελευθερία του Τύπου. Η συντηρητική Κυβέρνηση του Κυριάκου Μητσοτάκη επιχείρησε άμεσα ή έμμεσα να ελέγξει στενά τη ροή πληροφοριών στο πλαίσιο των προσπαθειών της να αντιμετωπίσει την πανδημία του κορονοϊού και την προσφυγική κρίση».. Αντίστοιχη θέση πήρε για λογαριασμό του Συμβουλίου της Ευρώπης το Διεθνές Ινστιτούτο IPI: «Αντί να βασίζονται στις αρχές της αντικειμενικότητας και της δίκαιης μεταχείρισης φαίνεται ότι τα κριτήρια με τα οποία επιλέχθηκαν ποια Μέσα θα λάβουν την κρατική χρηματοδότηση την περίοδο της πανδημίας του κορονοϊού ήταν στην καλύτερη περίπτωση αυθαίρετα και στη χειρότερη στόχευαν να τιμωρήσουν τα μέσα που μεταδίδουν ειδήσεις που δεν κολακεύουν την Κυβέρνηση».

Ακόμη πιο επικίνδυνη όμως για τις καθημερινές ελευθερίες, γιατί αφορά τον κάθε Έλληνα πολίτη, είναι η πρόσφατη τροποποίηση του άρθρου 191 του Ποινικού Κώδικα, η οποία αφορά στην αυτεπάγγελτη δίωξη όσων «διασπείρουν ψευδείς ειδήσεις» μέσω διαδικτύου ή του Τύπου. Το άρθρο προβλέπει ειδικότερα τα εξής:

1.                Οποιος δημόσια ή μέσω του Διαδικτύου διαδίδει ή διασπείρει με οποιονδήποτε τρόπο ψευδείς ειδήσεις που είναι ικανές να προκαλέσουν ανησυχίες ή φόβο στους πολίτες ή να κλονίσουν την εμπιστοσύνη του κοινού στην εθνική οικονομία, στην αμυντική ικανότητα της χώρας ή στη δημόσια υγεία τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον τριών μηνών και χρηματική ποινή.

Σε σχέση με την προϋφιστάμενη ρύθμιση, αφαιρέθηκε ως προϋπόθεση να έχει επέλθει το αποτέλεσμα της πρόκλησης φόβου, ως στοιχείο της αντικειμενικής υπόστασης του αδικήματος. Μάλιστα στην αρχική πρόταση της Κυβέρνησης δεν τιμωρούταν  μόνον όποιος από δόλο διαδίδει ό,τι θεωρηθεί ψευδής είδηση –για την οποία δεν δίδεται ορισμός-, αλλά και όποιος το κάνει από αμέλεια! Προβλέπεται επιπλέον και η ποινική ευθύνη του ιδιοκτήτη ή εκδότη μέσου με το οποίο τελέστηκαν οι πράξεις αυτές, εφημερίδας ή ιστότοπου, και απειλούνται και σε αυτόν ποινές από έξι μήνες έως πέντε χρόνια. 

Η μεγαλύτερη δικαστική ένωση της χώρας,  η Ένωση Δικαστών και Εισαγγελέων, θεωρεί ότι η διάταξη αυτή επιφέρει οπισθοδρόμηση και καίριο πλήγμα στην ελευθερία του Τύπου Σύμφωνα με την ανακοίνωση της, «είναι προφανές ότι σκοπός της ρύθμισης είναι η δίωξη των «αιρετικών» απόψεων που διατυπώνονται στα ΜΜΕ σχετικά με την διαχείριση της πανδημίας, την υποχρεωτικότητα ή μη των εμβολιασμών κλπ», κάτι το οποίο περιορίζει «σημαντικά το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης και πληροφόρησης όπως αυτό αποτυπώνεται στα άρθρα 5 και 14 του Συντάγματος καθώς και στο άρθρο 11 παρ. 1 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης».

Προφανώς το θέμα των fake news είναι υπαρκτό και η γενίκευση τους απειλεί την ίδια την ελευθερία. Έγραφε η Χάνα Άρεντ ότι η ελευθερία της γνώμης καταντά φάρσα εάν δεν είναι εξασφαλισμένη η ακρίβεια των γεγονότων, αλλά αντιθέτως τα ίδια τα γεγονότα είναι σε αμφισβήτηση. Η υπερδιάδοση των κοινωνικών δικτύων, θετική γιατί διευρύνει τις δυνατότητες κριτικής και έκφρασης, πολλαπλασιάζει τον κίνδυνο αυτό μέσω του πολλαπλασιασμού των πληροφοριών, πολλές από τις οποίες είναι σκόπιμα διαστρεβλωμένες. Όπως έγραφε ο Χάιντεγκερ, συχνά το φως της δημοσιότητας συσκοτίζει τα πάντα.

Δεν είναι όμως ο ποινικός δικαστής αυτός που θα γίνει ο κριτής του ορθού λόγου σε μία δημοκρατική κοινωνία. Κατά τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, “η ελευθερία της έκφρασης αποτελεί ένα από τα κύρια θεμέλια μιας δημοκρατικής κοινωνίας και μία από τις βασικές προϋποθέσεις για την πρόοδό της και την αυτοεκπλήρωση κάθε ατόμου. Ισχύει και για πληροφορίες ή ιδέες που μπορεί να προσβάλλουν, να σοκάρουν ή να ενοχλούν. Αυτό επιβάλουν οι απαιτήσεις του πλουραλισμού, της ανοχής και της ευρύτητας πνεύματος, χωρίς τις οποίες δεν υπάρχει «δημοκρατική κοινωνία». Για αυτό το λόγο και στην προαναφερθείσα ανακοίνωση της η Ένωση Δικαστών και Εισαγγελέων επισημαίνει ότι ακόμα και σκοταδιστικές θέσεις με τις οποίες βρίσκεται σήμερα η κοινωνία αντιμέτωπη, δεν εξαλείφονται με ποινική καταστολή αλλά με την επιστήμη, τον ορθολογισμό, την παιδεία.

Οι προαναφερθείσες προκλήσεις στην ελευθερία δεν είναι μεμονωμένες. Εντάσσονται σε ένα γενικότερο σχέδιο αναδιάταξης της αντίληψης για τα δικαιώματα, προς μία κατεύθυνση «νόμου και τάξης» τύπου Σαλβίνι, την οποία είδαμε να υλοποιείται στην αντιμεταρρύθμιση της Νέας Δημοκρατίας για τη ρύθμιση του δικαιώματος του συνέρχεσθαι, της απεργίας, των άλλων συνδικαλιστικών δικαιωμάτων. Απέναντι σε αυτή την επίθεση οφείλουμε όλοι να βρισκόμαστε σε εγρήγορση. Οι Ρωμαίοι έλεγαν ότι τα δικαιώματα υπάρχουν μόνον για αυτούς που επαγρυπνούν για την τήρηση τους.΄

*Καθηγητής Δημοσίου Δικαίου, Τομεάρχης Εξωτερικών ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ