Ψυχολογία των εορτών: Πώς μπορούμε να νικήσουμε τη μελαγχολία – Μιλά στο libre η ψυχολόγος υγείας, Χρ. Καραπάνου

Η μελαγχολία των εορτών είναι για πολλούς μία επαναλαμβανόμενη βιωματική κατάσταση, για άλλους κάπως γλυκιά για άλλους πιο βαριά. Φέτος, ζήσαμε μία αλλιώτικη χρονιά, που ανέτρεψε την καθημερινότητά μας και μας στέρησε ακόμα και τις γιορτές. Η πρώτη καραντίνα ήταν το Πάσχα, η δεύτερη τώρα, λίγο πριν τα Χριστούγεννα. Δε χαλαρώσαμε ούτε στις καλοκαιρινές διακοπές, δεν έφυγε ο φόβος και η ψυχολογική πίεση ούτε στιγμή από την ψυχή μας.

Της Ρούλας Σκουρογιάννη

Πώς «δένει» όλη αυτή η πρωτόγνωρη και ανεξέλεγκτη κατάσταση με την ψυχολογία των εορτών; Υπάρχουν παρόμοιες ψυχοπαθολογικές διαταραχές που μοιάζουν με τη θλίψη των εορτών η οποία είναι παροδική; Τι μπορούμε να κάνουμε εμείς οι ίδιοι, πρακτικά και απλά για να βάλουμε σε τάξη σκέψεις και συναισθήματα; Τελικά, πώς μπορούμε να νικήσουμε τη μελαγχολία των εορτών;

Πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία που εξηγούν ό,τι αφορά το θέμα αυτό, έδωσε στο libre η ψυχολόγος υγείας, Χριστίνα Καραπάνου, σε μία συζήτηση που μας διαφωτίζει και μας δίνει, ταυτόχρονα, τροφή για σκέψη.

·        Τις φετινές γιορτές, η μελαγχολία, που συνήθως νιώθει ένα ποσοστό των συνανθρώπων μας, βλέπετε να καταγράφεται πιο γενικευμένη και πιο έντονη, λόγω της πανδημίας και της αναπάντεχης δύσκολης συγκυρίας που βιώνουμε όλοι μας από την αρχή του 2020;

«Αρχικά, πριν απαντήσω, θα ήθελα να κάνω μία διάκριση. Εκτός από την κατάθλιψη που υπάρχει λόγω της πανδημίας που βιώνουμε όλοι, όλος ο γενικός πληθυσμός -και πιο σωστό είναι να μην την ονομάζουμε κατάθλιψη γιατί πρόκειται για ένα πένθος- υπάρχει το holiday blues (η η μελαγχολία των εορτών), αλλά υπάρχει και η εποχιακή διαταραχή που βιώνουμε λόγω των Χριστουγέννων και της αλλαγής του κλίματος. Πρόκειται για 3 διαφορετικές μεταξύ τους καταστάσεις. Δεν αποκλείεται να βιώνει κάποιος και τις 3 αυτές καταστάσεις και για αυτό το λόγο να είναι πολύ επιβαρυμένη η ψυχολογία του.

Η πιο ελαφριά από τις 3 είναι η μελαγχολία των εορτών, που συμβαίνει λόγω της αλλαγής του κλίματος, επειδή έχει μικρύνει πολύ η ημέρα και έχει μεγαλώσει πολύ η νύχτα. Είναι κάτι που συνέβαινε στους ανθρώπους, εδώ και χιλιάδες χρόνια, και σχετίζεται με τη μείωση της σεροτονίνης, που με τη σειρά της συνδέεται με τη μικρότερης διάρκειας ημέρα και τη μείωση του φωτός που εισπράττουμε και έχουμε ανάγκη από χαρά, δηλαδή ανάγκη να παραχθεί σεροτονίνη. Αυτή την ανάγκη οι άνθρωποι την κάλυπταν με το να βρίσκονται μαζί, να συγκεντρώνονται γύρω από τη φωτιά, τα παλαιότερα χρόνια, με το να διηγούνται ιστορίες, αλλά και με την κατανάλωση τροφών που περιείχαν πολλούς υδατάνθρακες και ζάχαρη. Με αυτόν τον τρόπο, αυξανόταν η σεροτονίνη και ένιωθαν πιο ευτυχισμένοι. Έτσι, εξηγείται η παράδοση που θέλει όλο αυτό το διάστημα να φτιάχνουμε γλυκά και φαγητά πλούσια σε υδατάνθρακα και να βρισκόμαστε σε φιλικές ή οικογενειακές συγκεντρώσεις. Αυτό που, επίσης, κάνουμε είναι να ανάβουμε περισσότερα φωτάκια και κεριά, να εμπλουτίζουμε με φως τις μεγαλύτερες νύχτες μας για να νιώθουμε χαρά.

Η μελαγχολία των εορτών είναι κάτι παροδικό. Ήδη με αυτές τις μικρές συνήθειες που περιγράψαμε παραπάνω, αμέσως αυξάνονται τα επίπεδα σεροτονίνης και νιώθουμε χαρά. Δεν πρόκειται για κάποιου είδους διαταραχή, είναι θέμα διάθεσης και είναι παροδική. Έτσι, όποιος βιώνει τη μελαγχολία των εορτών, μπορεί πολύ εύκολα να αλλάξει, να βελτιώσει τη διάθεσή του, με το να βρεθεί με αγαπημένα του πρόσωπα ή με τους τρόπους που αναφέραμε προηγουμένως.

Αν συγκρίνουμε αυτή την κατάσταση με όσα περνάμε τώρα, που η πανδημία κυριαρχεί στη ζωή και τα συναισθήματά μας, με την καραντίνα και τον εγκλεισμό, το φόβο του θανάτου και μίας διαρκώς επικείμενης απειλής για τη λοίμωξη από τον κοροναϊό και όλης αυτής της δυσάρεστης κατάστασης που βιώνει ολόκληρη η ανθρωπότητα τους τελευταίους 10 μήνες, εδώ δε μιλάμε ούτε για μελαγχολία ούτε για κατάθλιψη. Εδώ πρόκειται για πένθος. Μπορεί να φοβόμαστε ακόμα και στο άκουσμα της λέξης «πένθος» γιατί το θεωρούμε κάτι τρομερό, ενώ στην ουσία το πένθος συμβάλλει στη μετάλλαξη του ατόμου. Αυτό που έχει πεθάνει, στην προκειμένη περίπτωση, είναι η κανονικότητά μας. Αυτό που είχαμε πριν και δεν έχουμε πια. Οι παλιές μας συνήθειες, ο παλιός μας τρόπος ζωής. Αρνούμαστε, μέχρι και σήμερα να συνειδητοποιήσουμε ότι αυτό που είχαμε δεν το έχουμε πλέον ή ότι δεν μπορούμε να το έχουμε ακόμα, και δεν ξέρουμε και αν θα επανέλθει. Ούτε οι επιστήμονες μπορούν να μας διαβεβαιώσουν ότι θα επιστρέψει η κανονικότητά μας. Το ίδιο ισχύει και στο πένθος. Όταν κάποιος πεθαίνει, αρνούμαστε να δεχτούμε ότι θα είναι η ζωή μας πλέον αλλαγμένη. Το πένθος, όμως, μεταλλάσσει το άτομο. Το κάνει, ισχυρότερο πολύ πιο δυνατό.

Αυτό που δεν έχει αλλάξει -παρόλα όσα περνάμε αυτό τον καιρό- είναι οι αξίες μας! Η αξία της ειλικρίνειας, της εντιμότητας, της αγάπης της οικογένειας!

Μπορεί να έχουμε συγκλονιστεί από όσα συμβαίνουν αλλά μείναμε ενωμένοι. Οι οικογένειες ήρθαν κοντά. Μείναμε πιο πολύ μαζί, τρώμε μαζί, βοηθάμε ο ένας τον άλλον. Ήρθαμε πιο κοντά με τα παιδιά μας. Βοηθήσαμε τους ηλικιωμένους. Εμείς, ως χώρα, προστατέψαμε τους ηλικιωμένους. Δεν τους εγκαταλείψαμε να πεθάνουν αβοήθητοι, όπως είδαμε να συμβαίνει σε αρκετά περιστατικά σε κάποιες χώρες της Ευρώπης ή στην Αμερική. Το ίδιο βοηθητικοί είμαστε και με τα παιδιά μας.
Όσο και να κατέρρευσε το σύμπαν γύρω μας, δε χάσαμε την ανθρωπιά μας!  Οι αξίες μας δεν άλλαξαν. Αν μπορούσαμε να το συνειδητοποιήσουμε αυτό, δε θα τρομάζαμε τόσο πολύ!

Αυτό που έχει αλλάξει είναι κάποιες επιφανειακές συμπεριφορές: Η χειραψία, η αγκαλιά, ο τρόπος που πηγαίναμε στη δουλειά μας, το ότι αποφεύγουμε τα μέσα συγκοινωνίας αυτά έχουν αλλάξει και μπορεί να αλλάξουν και πάλι και πάλι.
Όπως έλεγε ο Δαρβίνος, είμαστε τόσο ευέλικτο είδος που μπορούμε να προσαρμοζόμαστε σε όλες τις καταστάσεις. Στην ουσία αυτή η πανδημία ήρθε να μας θυμίσει τις αξίες μας! Είμαστε πραγματικά αξιέπαινοι και ατομικά και ως λαός! Οι Έλληνες είμαστε πολλοί ισχυροί από την άποψη ότι έχουμε πολύ ισχυρές αξίες! 
Μείναμε μέσα, συνεργαστήκαμε, αλληλοστηριχτήκαμε. Ακόμα και αυτοί που επαναστάτησαν και δε θέλουν, στην ουσία, έχουν αξίες. Αν κάποιος τους χτυπήσει την πόρτα και τους ζητήσει ένα πιάτο φαγητό, θα το δώσουν. Αν δουν κάποιον που έχει πραγματικά ανάγκη, θα βοηθήσουν. 

Τώρα, λοιπόν, αυτό που υπάρχει είναι ένα γενικευμένο πένθος: «Θέλω να γυρίσω στον παλιό μου τρόπο ζωής». Αν το συνδυάσουμε με τη μελαγχολία των εορτών, που στο βάθος κι αυτό το ίδιο εκφράζει, «έχασα την προηγούμενη κανονικότητά μου με την αλλαγή του κλίματος (τη μεγαλύτερη ημέρα, που με βοηθούσε να έχω καλύτερα επίπεδα σεροτονίνης, να νιώθω καλά), είναι απλό αυτό που πρέπει να κάνουμε: Να δημιουργήσουμε μικρές και όμορφες ρουτίνες! Ακόμα και μέσα στην καραντίνα μας, μέσα στο σπίτι μας, να δημιουργήσουμε μικρές στιγμές χαράς! Ανάβουμε κεριά, φώτα που μας χαλαρώνουν, βάζουμε μουσική, μαγειρεύουμε κάτι που μας ευχαριστεί, ασχολούμαστε με το χώρο μας, μοιραζόμαστε στιγμές με την οικογένειά μας!

Είχε δημοσιευτεί μία μελέτη από την Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία για τη μελαγχολία των εορτών, που αναφερόταν στις τροφές που βελτιώνουν τη διάθεση τις ημέρες που μας καταβάλλουν τα winter blues (ή holiday blues). Ο σολομός είναι από τις πιο ενδεικνυόμενες τροφές, όπως και τα θαλασσινά, λόγω των Ω3. Τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά, το λάδι ελιάς, τα φασόλια, τα καρύδια, το ελληνικό γιαούρτι, το μέλι, η μαύρη σοκολάτα, το κουάκερ, τα φρούτα με διαφορετικά χρώματα. Όλα αυτά καταπολεμούν την κακή διάθεση και τις φλεγμονές του εγκεφάλου. Η κατάθλιψη είναι μία φλεγμονή του εγκεφάλου. Αυτές οι χειμερινές τροφές της Φύσης μας βοηθούν να διατηρήσουμε μία πολύ θετική διάθεση. Τα ζώα γνωρίζουν από ένστικτο τι πρέπει να τρώνε το χειμώνα για να διατηρούν τα επίπεδα της σεροτονίνης τους υψηλά.

Η Φύση, λοιπόν, μας δίνει τα «όπλα» για να βοηθήσουμε το σώμα μας, γιατί ο εγκέφαλος χρειάζεται τεχνητή ενίσχυση. Η διάθεση για να «ανέβει» χρειάζεται κοινωνική ενίσχυση. Δηλαδή, αγαπημένους ανθρώπους, αγαπημένες συζητήσεις, και διάφορες άλλες συμπεριφορικές συνήθειες στα πλαίσια του κοινωνικού μας κύκλου.

Αντίθετα, η εποχική διαταραχή δυσθυμίας είναι κλινική κατάθλιψη και είναι ψυχιατρική διαταραχή. Δεν έχει καμία σχέση με τα άλλα δύο που συζητήσαμε παραπάνω. Αυτή ξεκινά με τη λήξη του καλοκαιριού. Σε κάθε χώρα αυτό ποικίλει ανάλογα με το πότε λήγει το καλοκαίρι. Στη δική μας χώρα αυτό συμβαίνει στα τέλη του Οκτωβρίου με αρχές Νοεμβρίου. Αυτό το τέλος εποχής πυροδοτεί σκέψεις, όπως: τελείωσε το καλοκαίρι, οι διακοπές, έρχεται ο χειμώνας, το κρύο, δε μου αρέσει καθόλου ο χειμώνας, θέλω να είναι συνεχώς καλοκαίρι κλπ. Η εποχική διαταραχή δυσθυμίας διαρκεί πολλούς μήνες και δεν έχει σχέση με τα Χριστούγεννα και τις γιορτές. Δε σχετίζεται με το «σιχαίνομαι τα Χριστούγεννα γιατί δε θέλω να γιορτάζω μόνος μου». Έχει να κάνει με το ότι τελειώνει το καλοκαίρι και μπαίνουμε στο χειμώνα. Πρόκειται δηλαδή για κλινική κατάθλιψη, είναι ψυχοπαθολογική κατάσταση ανθρώπων που δεν μπορούν καθόλου το χειμώνα. Αυτοί οι άνθρωποι χρειάζονται βοήθεια, γιατί παρουσιάζουν πολύ σοβαρά συμπτώματα, τα οποία είναι πολύ συγκεκριμένα: συνεχή κόπωση όλο το χειμώνα και ανηδονία: καμία διάθεση και ενδιαφέρον για ο,τιδήποτε. Τίποτα δεν τους δίνει χαρά. Θέλουν συνεχώς να κοιμούνται. Είναι σαν να θέλουν να πέφτουν σε χειμερία νάρκη. Δεν μπορούν να συγκεντρωθούν και να αποδώσουν στην εργασία τους. Δεν μπορούν να πάρουν αποφάσεις. Τρώνε πάρα πολύ, λόγω συναισθηματικής υπερφαγίας και παίρνουν βάρος ή καταναλώνουν πολύ αλκοόλ ή τους καταβάλει το αίσθημα απελπισίας.  

Συχνά, αναζητούν βοήθεια από τον ειδικό το διάστημα πριν τις γιορτές, κυρίως το Δεκέμβριο, συνδέοντας αυτό που νιώθουν με τη μελαγχολία των εορτών αλλά δεν είναι το ίδιο. Είναι πολύ πιο σοβαρό και πρέπει να διαχωρίζεται για να δοθεί η ανάλογη βοήθεια».

·        Ξαναγυρίζοντας στη μελαγχολία των εορτών, τι προτείνουμε σε όσους νιώθουν πιο μόνοι αυτή την περίοδο; Πώς μπορούν να διαχειριστούν αυτήν την παροδική μελαγχολική διάθεση;

«Είναι πολύ βοηθητικό να ξεκινάμε με τον κατάλληλο προγραμματισμό, το πρωί μόλις ξυπνήσουμε. Η πρώτη θετική σκέψη που πρέπει να κάνουμε είναι η ευγνωμοσύνη που οφείλουμε να νιώθουμε για όσα έχουμε και για πράγματα που μας κάνουν να νιώθουμε καλά. Ο εγκέφαλός μας είναι όπως οι υπολογιστές, πρέπει να τον προγραμματίσουμε για κάτι. Είναι καθαρά διανοητικό όργανο. Όπου τον καθοδηγήσεις, εκεί πάει. Αν αρχίσουμε τις αρνητικές σκέψεις από το πρωί, αρνητικά θα πορευτούμε όλη την ημέρα.

Αυτό που επίσης μπορούμε να κάνουμε είναι να θέτουμε βραχυπρόθεσμους στόχους. Αποφεύγουμε τους μακροπρόθεσμους στόχους. Μέχρι το πολύ 3 μήνες πρέπει να είναι οι στόχοι που θέτουμε. Ειδικά σε τέτοιες περιόδους, διαρκούς επείγουσας και απρόβλεπτης κατάστασης, όπου όλα είναι ρευστά και τα ενδεχόμενα όλα ανοικτά. Έτσι, μπορούμε να καταφέρνουμε μικρές νίκες.
Σε εβδομαδιαία βάση θα θέτουμε στόχους και μάλιστα ρεαλιστικούς.

Ένας μεγάλος μύθος που πρέπει να καταρρίψουμε: Η ευτυχία δεν έρχεται από τον εαυτό μας! Η ευτυχία προέρχεται και από τους άλλους ανθρώπους. Όταν νιώθουμε πολύ δυστυχισμένοι κάποιες ημέρες, τη χαρά και την ευτυχία μπορούν να μας την προσφέρουν και οι άλλοι άνθρωποι. Πολλά άτομα που μπορούν να προσφέρουν αλλά δεν έχουν κύκλο δικών τους ανθρώπων που να έχουν ανάγκη από βοήθεια, μπορούν να προσφέρουν σε κάποιους ανθρώπους που βρίσκονται εκεί έξω και έχουν την ανάγκη μας. Έτσι, βοηθούνται και οι δύο και αυτός που δίνει και συνειδητοποιεί ότι υπάρχουν άνθρωποι με μεγαλύτερες ανάγκες από τη δική του, αλλά και ο αποδέκτης της πράξης. Έτσι, το αίσθημα απελπισίας μειώνεται. Ειδικά στους καταθλιπτικούς ασθενείς, βοηθά πάρα πολύ ο εθελοντισμός.

Ένας άλλος πρακτικός τρόπος που βοηθά να μην τα βλέπουμε όλα μαύρα είναι να καταγράψουμε τα καλά πράγματα που μας έχουν συμβεί στη ζωή μας. Έτσι δεν εστιάζουμε μόνο στα αρνητικά, που φέτος είναι όντως πολλά πρωτόγνωρα.
Φέτος, ας καταγράψουμε τι καλό μας συνέβη, ποια θετικά πράγματα έχουμε στη ζωή μας. Μπορούμε να μονολογήσουμε με τον εαυτό μας για τα θετικά που έχουμε ή να τα συζητήσουμε με κάποιο φιλικό μας άτομο.

Επίσης, βοηθά να δώσουμε λίγο χρόνο στον εαυτό μας, να σκεφτούμε. Να πάρουμε μερικές βαθιές ανάσες και να εστιάσουμε στο παρόν, να δώσουμε λίγη παραπάνω προσοχή στο σώμα μας. Να συνειδητοποιήσουμε πόσο τυχεροί είμαστε που είμαστε υγιείς και να νιώσουμε ευγνωμοσύνη για αυτό. Υπάρχουν γύρω μας πολλοί άνθρωποι που είναι ασθενείς (είτε στα νοσοκομεία είτε στο σπίτι) που παλεύουν για να επιβιώσουν.

Τέλος, μία πρακτική που βοηθά είναι να ακούσουμε για το δικό μας πρόβλημα την άποψη ενός άλλου ατόμου που μας νοιάζεται και που εκτιμούμε τη γνώμη του. Η διαφορετική οπτική προσέγγιση βοηθά πολύ. Έχοντας και μία εναλλακτική οπτική και με πολλή σκέψη, θα λειτουργήσει καλά και προς τη σωστή κατεύθυνση. Η παραγωγή σεροτονίνης είναι μία εύκολη διαδικασία, που μπορεί να επιτευχθεί με τις μικρές πρακτικές αλλαγής της ρουτίνας, της διατροφής, της συμπεριφοράς και της σκέψης που αναφέραμε παραπάνω. Αρκεί να είναι όντως holiday blues και όχι κάτι άλλο πιο σύνθετο, όπως αναφέραμε προηγουμένως».

Ας επικεντρωθούμε, καθώς τελειώνει αυτή η αλλόκοτη χρονιά στο μάθημα που μας έδωσε με τον πιο σκληρό τρόπο: την αξία της ζωής! Κάτι που θεωρούσαμε δεδομένο και ποτέ πριν δεν εκτιμούσαμε. Αντί να σκεφτόμαστε και να κάνουμε λίστες με τα πράγματα που θέλουμε να κάνουμε ή να αποκτήσουμε, ας κάνουμε μία λίστα με τα πράγματα που θέλουμε να είμαστε. Πώς θέλουμε να αλλάξουμε τον εαυτό μας, τώρα που πήραμε τα σημαντικότερα μαθήματα αυτής της χρονιάς. Πολλά μαθήματα έχει να μας δώσει αυτή η χρονιά όσον αφορά στην αυτοβελτίωση. Ας δούμε τη μελαγχολία των εορτών σαν ένα κέντρισμα για να μαζευτούμε γύρω από τη φωτιά, να ξαναζήσουμε το ουσιαστικό μαζί, που μας ανεβάζει και αναδεικνύει τον ανθρωπισμό μας.

Καλές Γιορτές, με όσο το δυνατόν χαρούμενες και θετικές σκέψεις!